گزارش روز (گزارشگر: مائده شریفی)؛

شایعه‌پراکنی؛ مشکلی جبران ناپذیر

شایعه بعنوان پدیده ای اجتماعی با توجه به داشتن کاربردهای مؤثر همیشه مورد توجه روانشناسان جامعه شناسان و متخصصین جنگ روانی بوده و هست . شایعه را بعنوان خبری از نوع ابتدایی ترین خبرها دانسته اند که بی اساس پدید می آید که در روند همکاری گروه شکل می گیرد . شایعه نوعی نظر و باور است که دارای ویژگی هایی است . جامعه و افراد تأثیر گذاشته و از آنها اثر می پذیرد . شایعه اهدافی را دنبال کرده و بر اساس موضوع ، نوع ، زمان ، علاقه و بسته بندی می گردد . شایعه از دید روانشناسی دو شرط اساسی دارد : ۱- اهمیت ۲- ابهام که در انتقال از رابطه کمی برخوردار است . تسطیح ، برجستگی و همانند سازی اصول زیربنایی شایعه محسوب می شود . با توجه به پدیده اجتماعی بودن شایعه ، جامعه شناسان معتقدند که شایعه در یک محیط متجانس حرکت می کند و تا زمانی که امیال شخصی و قوی افرادی را که در نقل آن شریک هستند به خود جلب می کند ، به حرکت خود ادامه می دهند . شایعه یعنی توجه جامعه یا گروه به مسئله ای خاص . لذا شایعه و انتشار آن علل و عوامل متعددی دارند که از تمایلات نفسی و مکتونات درونی انسانها گرفته تا علل و عواملی چون سرکوفت ، کینه ، نفرت ، حسادت ، کنجکاوی ، شهرت طلبی و نهایتا دشمنی ، اقدامات روانی و جاسوسی و جنگ روانی را شامل می شود و در این بین انگیزه شایعه پراکنان نیز از وجود رخدادهای مهم در جامعه ، ابهام در خصوص موضوعات ارضای نیاز و محرومیت ، ایجاد بدبینی نسبت به مسؤولان یک نظام ، ترور شخصیت ، ایجاد وجاهت و تقابل ، افزایش اضطراب سرچشمه می گیرد . کسانی که شایعه می سازند نیز دچار خشم و حالت انتقام جویی ، عادت به غیبت و تهمت و افترا و یاوه گویی گردیده اند . شایعه سازان برای گسترش آن از کلام و بعضا از رسانه ها در غیاب ملاکهای اطمینان بخش رسیدگی بهره می برند . گسترش و نشر شایعه در زمان جنگ و بحران شدت می یابد . شایعات دارای پیامدها و عواقب خطرناکی هستند که منجر به خطر افتادن سلامت جامعه ، امنیت ملی ، آرامش و تعادل می گردد . شایعه از دیدگاه اسلام نیز مورد توجه قرار گرفته و شایعه سازی و گسترش آن به شدت مورد مذمت واقع شده است .

آگاهی بخشیدن نقش مهمی در خنثی سازی شایعات دارد و همچنین شناسایی منابع و افراد شایعه ساز ، درمان آن با داده اطلاعات صحیح مورد اهتمام می باشد . تجزیه و تحلیل شایعات و بررسی علل و عوامل آن و پاسخ سؤالات مطرح در این خصوص و بررسی مصادیقی از شایعه می تواند به اهمیت این موضوع بیفزاید .

مصطفی محمدی یکی از افرادی بود که در این باره عنوان نمود: شایعه و شایعه‌پراکنی از رذایل اخلاقی و از مفاهیمی است که در گذر زمان مورد استفاده قرار گرفته و ابزاری برای ایجاد جنگ و نفاق به‌ شمار رفته است. شایعه، شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی همواره در طول تاریخ بشر به‌ عنوان یکی‌از معضلات و پدیده‌های اجتماعی مطرح بوده و یکی‎ از رایج‌ترین شیوه‌های کنش متقابل به‌ شمار می‎رود. شایعه‌پراکنی در جوامعی که بر آداب و رسوم قومیتی، قبیله‌ای و عشیره‌ای استوار هستند تهدیدی بزرگ‌تر است؛ چراکه بروز مشکلات عدیده در جامعه و عامل ایجاد جنگ روانی در آنجاست.

محمدی با اشاره به نقش منفی شایعه‌پراکنی در برهم زدن آرامش و امنیت جامعه و مردم، گفت: متأسفانه نه‌تنها شهر بلکه استان و کشور ما در برخورد با شایعه‌، شایعه‌سازان و شایعه‌پراکنی عاقلانه عمل نمی‎کنند و بارها شاهدیم یک شایعه و سخن کذب و بی‎پایه و اساس به سرعت برق بین مردم دهن به دهن می‎چرخد و این مسئله باعث ایجاد استرس و فشار روحی برای برخی افراد می‎‏شود.

وی تصریح کرد: متاسفانه امروزه هم شاهد هستیم شایعات فراوانی در جامعه ما شیوع پیدا می‎کند و توسط مردم دهن به دهن می‎چرخد که ضرورت دارد از طریق رسانه ملی فرهنگ‌سازی لازم در این رابطه انجام بگیرد.

این شهروند همچنین افزود: امروزه با گسترش فضای مجازی وقوع شایعه به‌شدت سرعت گرفته و ما نیز در کنار بهره‌گیری از این فضا باید از فضاها و تجمعات مردمی مانند مساجد، هیئت‌ها، جلسات خانگی، پایگاه‌های بسیج و نمازجمعه و همچنین گروه‌های مجازی بهره‌برداری مناسب داشته باشیم، چراکه امروز بسیاری از مردم در فضای مجازی زندگی می‌کنند و با تبلیغات صحیح در این فضا می‌توان به مقابله با شایعه رفت.

محمدی همچنین با تأکید بر اینکه تأسف‌آور است که برخی از مردم یک چسب را حق‌الناس می‌دانند اما ریختن آبروی مؤمن را نه، ادامه داد: گاهی کشتن شخصیت یک انسان از کشتن جسم او سخت‌تر است. لذا حفظ آبروی دیگران بسیار مهم‌تر است.

وی با اشاره به اینکه ایجاد بدبینی در جامعه در سایه شایعه‌پراکنی است، تصریح کرد: همچنین از پیامدهای شایعه‌پراکنی تضعیف و تزلزل اعتماد عمومی است، مهم‌ترین پیامد شوم شایعات از میان بردن حُسن‌ظن است چراکه بدبین خواهند شد و اعتماد عمومی جامعه فنا می‌شود.

محمدی در آخر سخنان خود اذعان داشت: یکی‌از راه‌کارهای مقابله با شایعات این است که از آن‌چه به آن آگاهی نداریم پیروی نکنیم و از سوی دیگر باید سطح روشنفکری خود و جامعه را بالا ببریم.

سمانه عبداللهی یکی دیگر از شهروندانی بود که در این باره عنوان کرد: شایعه پدیده ای است اجتماعی در عین حال که کلمه ای ساده است اما دارای کاربـردهای قوی است این پدیده اجتماعی حیات سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی انسانها را دستخوش تحول و دگرگونی زیادی ساخته است . شایعات پدیده هایی هستند مرموز که به صورت گفته یا نوشته هایی بی پایه و اسـاس ، بی دلیل و مدرک بصورت ترکیبی از چیزهایی که هم حـقیقت دارند هم ندارند به سرعت در قالب سینه به سینه بین مردم و جامعه ی معین پخش می شود.

عبداللهی در ادامه سخنان خود توضیح داد: گاهی شایعه تنها بر اساس برخی حدس و گمان های مبتنی بر حقایق آشکار می آیند که به دلیل انتظار و نگرانی عده ای در موضوعی خاص است و این نیز طبیعی است که انسانها در وضعیتهای اضطراب و نگرانی دست به حدس و گمان هایی می زنند و بدین ترتیب بسیاری از شایعات در جامعه جریان پیدا می کند شایعات در زمان بحران و جنگ در ایام صلح در وضعیت عادی و در موقعیت خوشی شکوفا می شوند ، اما آنچه اکنون از شایعات بهره برداری می شود به متخصصان عملیات روانی در جوامع مختلف ربط دارد در جریانهای سیاسی و اختلافات بیشتر دو کشور و بیشتر نظام سلطه از این شیوه که می توان آنرا یکی از موثرترین شیوه های جنگ روانی خواند برای تامین اهداف و پشتیبانی از اهداف عملیاتی خود مورد استفاده قرار می دهند .

این شهروند همچنین تصریح نمود: عوامل متعددی در شکل گیری و گسترش شایعات دخیل هستند از جمله عدم اطلاع رسانی سریع و صحیح درباره وقوع یک رویداد یا حادثه یا حتی تکذیب آن. ضمن اینکه گسترش یک شایعه با جریان گردش آزاد اطلاعات رابطه ای معکوس دارد . با توجه به اینکه مناسب ترین محیط شکل گیری و گسترش پدیده شایعه رسانه های گروهی می باشد اما بدون تردید میزان موج سازی هریک از خبرگزاری ها، مطبوعات و همچنین سایتهای اینترنتی خبری در باره یک شایعه با هم متفاوتند که در این بین رسانه های جناحی و سیاسی بیشتر به پخش و گسترش شایعه دامن می زنند و در کنار آن نشریات زرد منبع پخش و گسترش شایعات فردی به ویژه در خصوص افراد ، هنرمندان و … می باشد.

وی در ادامه گفت: شایعه موجب حریم شکنی و نادیده گرفتن حرمت افراد و زیر بار رفتن بسیاری از مولفه ها و قوانین اخلاقی و اجتماعی می گردد و این جایز است که حتی بگوییم نظم اجتماعی در اثر شایعات به مخاطره می افتد بعضی اوقات باعث تضعیف روحیه دگر دوستی ، فداکاری و مولفه های اتحاد ، یگانگی و حس اخوت می گردد.

عبداللهی همچنین یادآوری کرد: آگاهی ، نقش عمده ای در مقاومت در برابر شایعات بازی می کند ، بویژه اگر در مورد جامعه ای باشد که دچار تناقضات فکری و اجتماعی است یا خرافات و عادات فرسوده در توجیه زندگی عمومی مردم اثر گذار است . کسانی که معتقد به سحر و خرافات هستند ، آمادگی پذیرش هر گفته یا داستانی را که می شنوند دارند. اساتید ، آموزگاران دانشگاهها و مدارس در ایجاد آگاهی لازم و از بین بردن افکار فرسوده ای که ممکن است در نسل در حال پیشرفت موجود باشد نقش  موثر داشته باشند.

وی در آخر سخنان خود گفت: برای دستیابی به نوعی ایمنی در برابر شایعه ، حضور مسئولان در میان مردم ، پرهیز از شعارهای بدون عمل ، ارائه به موقع خبر و سرعت در اطلاع رسانی و رو در رو با مردم سخن گفتن از جمله شیوه هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد . همچنین برخورد قانونی با شایعه پراکنان از یک سو برخورد رسانه های مطرح از دیگر سو می تواند موثر باشد.

محمد جواد دهقانی یکی دیگر از افرادی بود که در این خصوص توضیح داد: شایعه پردازی نوعی بیماری است و معمولا شایعه پردازان را افراد یا گروههای سرخورده اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی تشکیل می دهند که برای تخلیه روانی خود این کار را انجام می دهند. فردی که به بیماری سرخوردگی مبتلا شده به راحتی برای تخریب دیگران به دروغ ، تهمت ، افترا و حتی سندسازی روی می آورد ، تا شاید با مشاهده زحمت افتادن دیگران نوعی آرامش کاذب کسب کنند البته این نگرش نسبی است و همه موارد به افراد سر خورده و پریشان حال بر نمی گردد بلکه گروهها و افرادی که منافع آنها به خطر می افتد یا جایگاه و پایگاه خود را در جامعه و افکار عمومی از دست می دهند ، برای رسیدن به منافع خود به شایعه سازی می پردازند.

دهقانی در ادامه سخنان خود تاکید کرد: شایعه یعنی توجه جامعه یا گروه به مسئله ای خاص . در جریان تبادل نظر مکرر ، افراد گروه سعی می کنند  که پاسخ معما را با کنار یکدیگر قرار دادن قطعه هایی از اطلاعات که از این جا و آن جا گرد آوری کرده اند . کشف کنند . هرچه مقدار اطلاعات کمتر باشد ، نقش ذهن ناخود آگاه گروه در تفسیر واقعه بیشتر می شود ، و هرچه میزان اطلاعات بیشتر می شود ، تغییر آنان به حقیقت نزدیکتر می گردد . شایعه بعنوان پدیده ای اجتماعی در روند همکاری گروه شکل می گیرد و مستقل می شود . در جمع تاکید و تقویت می شود و به اوج خود می رسد و همین جمع با مسکوت گذاشتن آن ، آن را خاموش می کنند تا شایعه به پایان عمرش می رسد.

وی با بیان اینکه با حربه شایعه ضربه های جبران ناپذیری به پیکره اجتماع وارد می آید ادامه داد: نیاز انسانی می تواند به شایعه توان تحرک بدهد. علاقه جنسی مسبب بسیاری از شایعات و اکثر دشواریها بوده است. امید و هوس خصیصه اصلی شایعات رویایی است تنفر انگیزه اصلی داستانهای بد نام کننده است. شایعه پراکنی همیشه یک مسئله اجتماعی و روانی با ابعاد گسترده است که در زمان بحران حالتی حادتر به خود می گیرد.

دهقانی در ادامه با تاکید براینکه شایعه ساز اگر افراد مثل خود را در جامعه نیابد از راه شایعه افکنی حضور توهمی و تخیلی در جامعه ایجاد می کند گفت: در آمادگی پذیرش شایعه تفاوت های فردی و اجتماعی و فرهنگی دخالت دارند . افرادی که از لحاظ اعتماد به نفس در سطح پایین تری قرار دارند و همچنین افراد کم سواد که از حوادث و اتفاقات پیرامون خود بی خبرند بیشتر تحت تاثیر شایعه قرار می گیرند . یک شایعه سرعت چشمگیری دارد، شایعه بدلیل گیرایی و کششی که دارد همواره سریعتر از خود شایعه ساز و با سرعتی باور نکردنی در جامعه حرکت می کنند.

محمد جواد دهقانی اذعان داشت: عدم برخورد قانونی مبادی مربوطه به شایعه سازان و شایه پراکنان نیز به گسترش شایعه کمک می کند در مجموع می توان گفت ؛ فقدان نظام اطلاع رسانی کارا موجب ایجاد و گسترش شایعه در جامعه می گردد ، از سوی دیگر دلبستگی افراد به شایعات باعث نفوذ اطلاعات غلط و مغرضانه در جامعه خواهد شد و ضرورت دارد تا ریشه های کسب اطلاعات از طریق شایعات شناسایی و با آنها برخورد مناسب گردد.

دهقانی توضیح داد: ضعف و سستی ، عرصه مناسبی برای ایجاد شایعات و رواج آنهاست . مغزهای خالی ممکن است از دروغ پر شوند و دستهای بیکار ، زبانهای گزنده را بوجود آورند . به این سبب کار و تولید و اشتغال مردم به آنچه که سودش به آنها می رسد ، تا حد زیادی به امر مقاومت در برابر شایعات کمک می کند .

وی در آخر سخنان خود نیز تصریح کرد: با توجه به اینکه شایعات در تمامی ایام ، چه بحرانی چه عادی چه جنگ و چه صلح ، ظهور و بروز می یابند ، بایست برای تحلیل شایعات به انگیزه ها ، قوانین آن ، تحریف ها و توزیع و نشر آن توجه نمود . شایعه وقتی بروز پیدا می کند که خبری وجود نداشته باشد . لذا با بررسی همه جانبه موضوع به سؤالات بسیار زیادی که در این خصوص می تواند مطرح شود باید توجه نمود.

آمنه کردیان کارشناس مسائل اجتماعی در این باره اظهار داشت: شایعه عمر کوتاهی دارد که بعد از مدتی از شدت آن کاسته می شود و بیشتر افراد ساده و بیمار دل را میفریبد انسانهای مغرض ، حسود ، کم ظرفیت و کج فهم به شایعه سازی و شایعه پراکنی دامن می زنند . شایعات بازار سیاه اطلاعات است که الزاماٌ دروغ نیست ولی به خطا می رسد زیرا به مرور از حقیقت فاصله می گیرد بدلیل اینکه در پشت پیام ظاهری شایعه پیام پنهانی هم وجود دارد همین پیام پنهان است که موجب ارضای شدید عاطفی می شود. شایعه برای گوینده و شنونده دارای اهمیت است . وقایع حقیقی در نوعی ابهام پوشیده است . جهت اطمینان به واقعی بودن شایعه اغلب اجزایی از خبر یا هسته ای از حقیقت در آن گنجانده می شود اما بیشتر شایعات در غیاب ملاکهای اطمینان بخش ساخته می شوند. شایعه در ضمن حرکت خود در مسیرش کوتاه تر ، مختصر تر و فشرده تر می شود و  به سادگی درک و بیان می گردد . در روایات متاخر شایعه کلمات کمتری است و همچنین جزئیات کمتری ذکر می شود .

کردیان در ادامه سخنان خود گفت: شایعه همانند هر بحث دیگر مرتبط با انسان ، پدیده ای اجتماعی است . شایعه ، زمانی وسیله ای برای حرفی است و زمانی دیگر ، موجب گسیخته شدن مهار طوفانهای خشونت بار . در پاره ای از موارد ، تا داستانی از نفس افتد و دیگر مطرح نشود ، تنها تنی چند از مردم از آن باخبر می شوند و البته گاهی این تعداد سر به میلیونها نفر می زند . البته در موارد بسیاری نیز شایعه خاصی و جود داشته که هرگز از نفس نیفتاده و حتی در ادواری از تاریخ ، مجدداٌ از سر گرفته شده است . بی شک شایعات از اهمیت ملی برای جامعه برخوردار هستند ، شایعات وبایی اجتماعی و پدیده ای به شمار می روند که هر ملتی باید با اتحاد، جهت مقاومت در برابر آن و از بین بردن آن اقدام نمایند . مشکل اجتماعی ناشی از شایعه از آنجا سرچشمه می گیرد ، که شنونده آن را به عنوان نوعی ارزشگذاری از دیدگاه گوینده به شمار نمی آورد ، بلکه آن را واقعیتی خبری فرض می کند .

وی اذعان داشت: وجود حالت سرکوفت در انسان ها آنان را بسوی تلخی یا مبالغه سوق می دهد بدلیل عدم انحراف به خطای خود ، دست به اعمال شدید و خشنی زده و تهمتهای زیادی را روا می داریم ما دوست نداریم بپذیریم که افق ما تنگ است یا بی طرف نیستیم ، یا خود خواهیم ، و اگر شرایط به گونه ای باشد که بتوانیم گناه را به گردن گروهی از دشمنان بیندازیم و آنها را به خود خواهی متهم کنیم . به این طریق توجه را از خود خواهی خویش به گروه مزبور معطوف می کنیم و در همان حال از صفت موجود در درون خودمان چشم می پوشیم.

این کارشناس در ادامه تاکید کرد: این موارد تفسیر حقیقی بسیاری از شایعات دروغ است که بیانگر کینه و نفرت هستند ، شایعاتی که تخم نفاق ما و هموطنانمان می کارند. برخی از شایعات در اثر حس کنجکاوی است و همچنین انگیزه های شخصی در ساختن شایعات موثرند. نیازهای مادی و نیازهای فکری و درک معانی نیز از جمله عوامل بروز شایعات بشمار می روند.

وی در خصوص نگرش اسلام در خصوص شایعه نیز عنوان نمود: اسلام همواره به انسان توصیه می کند تا درباره آنچه به آن یقین و علم ندارد ، زبان نگشاید همچنان که خداوند در قرآن می فرماید به چیزی که علم و اطمینان نداری ، اعتماد نکن و آن را بر زبان نیاور ، زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمی مسئول خواهند بود.

کردیان تاکید کرد: شایعه گاه برای پرکردن سکوتی ملال‌آور نیز به کار می‌رود مثلا وقتی در یک مهمانی شرکت داشته باشید که هنوز همه مهمانها نیامده باشند‌، در بین چند نفری که دور هم جمع شده و هیچ حرفی برای گفتن نداشته باشند ، کافی است یکی سکوت را شکسته بگوید :” آیا شنیده‌اید که … “ به این ترتیب بازار شایعه داغ می‌شود وهر کس برای آنکه از معرکه عقب نماند ، چیزی به آن اضافه می‌کند و سرانجام بحثی گرم و داغ در برمی‌گیرد که حتی گذشت زمان هم احساس نمی‌شود.

وی خاطر نشان نمود: در واقع می توانیم بگوییم که شایعه نوعی مکانیسم جبرانی کاذب ناکامی و سرخوردگی است که شایعه پردازان از طریق آن بسیاری از نیازهای درونی خود را به بیرون منعکس می کنند و بدین ترتیب از شدت فشارهای درونی خود کاسته و در کوتاه مدت به آرامش نسبی می رسند.

این کارشناس در آخر سخنان خود گفت: بی تردید این کافى نیست که ما بدانیم چه انگیزه اى سبب شایعه سازى است، مهم آن است که جامعه را از اینکه آلت دست شایعه سازان گردد و به نشر آن کمک کند و با دست خود وسیله نابودى خویش را فراهم سازد بر حذر داریم، و به مردم توجه دهیم که باید هر شایعه را همانجا که مى شنویم دفن کنیم و گر نه هم دشمن را شاد کرده ایم و هم خود را در عذاب و منجلابی بی پایان قرار داده ایم.

payamgooyesemnan