گزارش روز (گزارشگر: سلماز عرب عامری)

تحقق شعار سال، روشی برای خنثی سازی و بی‌اثر کردن تحریم‌ها

آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی تبریک فرارسیدن سال نو، سال ۱۴۰۱ را «سال تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» نام‌گذاری فرمودند.

شعار جدید امسال که نشان از اهمیت اشتغال و تولید مبتنی بر دانش دارد، از سوی رهبر معظم انقلاب به عنوان نقشه راه تولید و اشتغال کشور در سال جاری هدف گذاری شده است .

برای رسیدن به تولید و اشتغال بر اساس دانش روز، لازم است دستگاههای ذیربط نهایت تلاش و کوشش خود را بکار گیرند .

اقتصاد کشور در حال تغییر ماهیت و شکل از منبع‌محوری به دانش‌بنیانی است لذا در این برهه شاهد شکل‌گیری کسب و کار دانش بنیان نوظهور مبتنی بر فناوری هستیم که بیشترین نرخ رشد را به خود اختصاص داده و به دنبال جذب بیشترین سهم از بازار اقتصادی کشور هستند و به شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان و جایگاه اقتصاد دانش‌ بنیان می پردازد. آمار بازگشت سرمایه بانک جهانی هم نشان می‌دهد نرخ بازگشت سرمایه در بخش کشاورزی ۳۰ درصد، صنعت ۵۰ درصد و خدمات ۱۰۰ درصد است که اغلب کسب و کار دانش بنیان و فناورانه در حوزه خدمات هستند.

لذا احساس نیاز برای گذر از اقتصاد منبع محور به اقتصاد دانش بنیان در تمامی جوامع بیش از پیش احساس می‌شود و باید زمینه تولید محصولات دانش‌بنیان را از طریق شکل‌گیری کسب و کار دانش بنیان کوچک و متوسط فراهم کرد تا از دایره رقابت جا نماند.

طبیعتا تحقق و شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان در عصر پرشتاب کنونی که کارآفرینی مبتنی بر فناوری و به دنبال آن کسب‌ و کارهای دانش‌‌بنیان موتور رشد اقتصادی محسوب می‌شود، به اشتغال پایدار فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها کمک بسزایی خواهد کرد.

در این حوزه اقتصاد، نوآوران، صاحبان فکر و طراحان کسب‌ و کار دانش بنیان، سرمایه‌های اصلی، موضوع فن‌آفرینی محسوب می‌شوند تا با ایجاد شرکت های دانش‌بنیان، سهم قابل توجهی در توسعه صنایع با فناوری های برتر و ایجاد اشتغال برای دانش‌آموختگان دانشگاهی فراهم کنند.

اقتصاد دانش بنیان چیست؟

اقتصاد دانش‌بنیان به روش تولیدی گفته می‌شود که در آن از دانش برای ایجاد ارزش افزوده محسوس یا غیرمحسوس استفاده می‌شود.

کارشناسان بر این باورند که سرمایه‌‌های اقتصادی کشورمان تنها محدود به منابع زیرزمینی مانند نفت نیست بلکه نیروی انسانی سرمایه اصلی به حساب می‌آید؛ در واقع اصول اصلی اقتصاد دانش‌بنیان بر نیروی انسانی خلاق و متخصص استوار شده است.

بر این اساس، کشور ما با در اختیار داشتن جمعیت جوان و پتانسیل های بالا در زمینه‌های فناوری، چند سالی است با هدایت رهبر معظم انقلاب به سوی پیاده‌سازی این مدل از اقتصاد رهنمون شده است.

همانند تعریفی که بسیاری از اقتصاددانان از اقتصاد دانش‌بنیان ارائه می‌شود، در منظومه فکری مقام معظم رهبری نیز اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که براساس تولید، توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات شکل گرفته، سرمایه‌گذاری در دانش و صنایع دانش پایه شکل می‌گیرد و نقش علم و فناوری در آن بسیار زیاد است.

جایگاه اقتصاد دانش‌ بنیان از دید رهبری

از نظر ایشان علم برای کشور، سرمایه‌ای بی‌پایان و تمام نشدنی است؛ بنابراین اگر چرخه تولید علم در کشور به راه افتد، اگر استعدادی به جریان افتد، اگر ظرفیت ها شروع به بروز و ظهور کرد، آن موقع دیگر منبع تمام‌نشدنی است.

رهبر معظم انقلاب در گوشه‌ای از صبحت هایشان می‌فرمایند که «علم پدیده‌ای درون‌زاست؛ چیزی نیست که انسان برای آن ناچار و ناگزیر باشد وابسته شود؛ بله اگر شما بخواهید علم حاضر و آماده را بگیرید، همین است؛ وابستگی دارد، احتیاج دارد، دست دراز کردن دارد اما بعد از آنکه بنیان علمی در یک کشوری به وجود آمد، استعداد هم در آن کشور وجود داشت، آن وقت حالت چشمه‌های جوشان را پیدا می‌کند.»

اگر ما بپردازیم به دنبال‌گیری تحقیق و علم و ژرف نگری و دانش‌ پژوهشی، اگر این مسئله در کشور همچنان که بحمدالله چند سالی است جدی گرفته شده و دنبال می‌شود، با همین شتاب، بلکه با انگیزه بیشتر و اهتمام بیشتر دنبال شود، بدون تردید کشور به یک اوجی دست خواهد یافت.”

این دیدگاه باز و روشن درباره مقوله حمایت از دانش‌بنیان ها دقیقا در زمانی که مجموعه‌های دانشی در حال شکل‌گیری هستند، به نوعی حمایت همه‌جانبه از نیروی انسانی نخبه و صاحب دانش هم به حساب می‌آید.

قانون حمایت از کسب و کار دانش بنیان

قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری ها و اختراعات که در راستای اجرای اصل ۱۲۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به تصویب رسید، شرکت ها و مؤسسات دانش‌بنیان را شرکت یا مؤسسه‌ای خصوصی یا تعاونی تلقی کرده که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری های برتر و با ارزش افزوده فراوان به‌ویژه در تولید نرم‌افزارهای مربوط تشکیل می‌شود.

تاریخچه اقتصاد دانش بنیان

اقتصاد دانش بنیان نیز به عنوان آخرین مرحله توسعه در بازسازی اقتصاد جهانی شناخته می‌شود. تاکنون، جهان توسعه یافته از اقتصاد کشاورزی (عصر پیش از تولید صنعتی، عمدتاً بخش کشاورزی) به اقتصاد صنعتی (با عصر صنعتی، عمدتاً بخش تولید) به اقتصاد پسا صنعتی / تولید انبوه (اواسط دهه ۱۹۰۰، عمدتاً بخش خدمات) به اقتصاد دانش بنیان (اواخر دهه ۱۹۰۰–۲۰۰۰، عمدتاً بخش فناوری / سرمایه انسانی) رسیده‌است. این آخرین مرحله توسط تحولات (که بعضاً از آن به عنوان انقلاب دانش نامیده می‌شود) در نوآوری‌های تکنولوژیکی و نیاز رقابتی جهانی برای نوآوری با محصولات و فرآیندهای جدیدی که از جامعه تحقیق توسعه می‌یابد، مشخص شده‌است. توماس ال استوارت خاطرنشان می‌کند: درست همان‌طور که انقلاب صنعتی به دلیل پایان دادن به کشاورزی به دلیل پایان دادن به کشاورزی، مردم مجبور به خوردن بودند، بعید است که انقلاب دانش باعث پایان دادن به صنعت باشد، زیرا مردم هنوز به محصولات فیزیکی احتیاج دارند.

در اقتصاد دانش بنیان، نیروی کار تخصصی به عنوان سواد رایانه ای شناخته می‌شود و در پردازش داده‌ها، توسعه الگوریتم‌ها و مدل‌های شبیه‌سازی شده و نوآوری در فرایندها و سیستم‌ها، به خوبی آموزش دیده‌است. مایکل پورتر، استاد دانشکده بازرگانی هاروارد، ادعا می‌کند که اقتصاد امروز بسیار پویاتر است و مزیت مقایسه ای کمتر از مزیت رقابتی است که به «استفاده بیشتر از ورودی‌ها، که به نوآوری مداوم نیاز دارد» متکی است. در نتیجه، مشاغل STEM فنی شامل دانشمندان رایانه، مهندسین، شیمی دانان، زیست شناسان، ریاضیدانان و مخترعین علمی تقاضای مستمر را در سالهای آینده شاهد خواهند بود. علاوه بر این، خوشه‌های واقع شده، که مایکل پورتر معتقد است در اقتصادهای جهانی بسیار حیاتی است، به‌صورت محلی با صنایع مرتبط، تولیدکنندگان و سایر نهادهای مرتبط با مهارت، فن آوری و سایر ورودی‌های متداول ارتباط برقرار کنید. از این رو، دانش کاتالیزور و پیوند دهنده در اقتصادهای مدرن است. رگولس و هولس هوس استدلال می‌کنند که این تغییر با پراکندگی قدرت و مدیرانی مشخص می‌شود که با توانمندسازی کارگران دانش برای مشارکت و تصمیم‌گیری همراه هستند.

در گزارش اقتصادی امروز به شعار سال پرداخته و نظر چند تن از کارشناسان و شهروندان را در خصوص چگونگی دستیابی به موفقیت های بیشتر در راستای اجرای شعار سال را جویا شدیم که در ذیل از منظرتان می گذرد؛

مرتضی تبیانیان یکی از هم استاتی ها در خصوص اهمیت اقتصاد داتش بنیان گفت: با کمبود منابع طبیعی زمین در نتیجه نیاز به زیرساخت‌های سبز، یک صنعت لجستیکی که مجبور به تحویل به موقع، افزایش تقاضای جهانی، سیاست نظارتی است که با نتایج عملکرد اداره می‌شود، و تعداد دیگری از موارد دیگر اولویت بالایی در دانش دارند؛ و تحقیقات مهم هستند. دانش تخصص فنی، حل مسئله، سنجش عملکرد و ارزیابی و مدیریت داده‌های مورد نیاز برای مقیاس جهانی بین مرزی، بین رشته‌ای رقابت امروز را فراهم می‌کند.

وی افزود: نمونه‌هایی در سراسر جهان از اقتصاد دانش بنیان در میان بسیاری از کشورها اتفاق می‌افتد: مهندسی هوافضا و خودرو در مونیخ، آلمان؛ بیوتکنولوژی در حیدرآباد، هند؛ الکترونیک و رسانه‌های دیجیتال در سئول، کره جنوبی؛ صنعت پتروشیمی و انرژی در برزیل.

وی ادامه داد: بسیاری از شهرها و مناطق دیگر سعی می‌کنند از یک الگوی توسعه دانش محور پیروی کنند و پایه و اساس دانش خود را با سرمایه‌گذاری در موسسات آموزش عالی و تحقیقاتی افزایش دهند تا بتوانند نیروی کار ماهر و بالاتری را جذب کنند و خود را در رقابت جهانی جای دهند. با وجود این، علیرغم ابزارهای دیجیتالی که دسترسی به دانش را دموکراتیک می‌کنند، تحقیقات نشان می‌دهد که فعالیت‌های اقتصاد دانش بنیان هر روز در هسته‌های اقتصادی سنتی متمرکز هستند.

رضا رحمانی هم استانی دیگری هم در خصوص انتخاب شعار سال با عنوان تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین توسط رهبر انقلاب گفت: این شعار اگر مورد توجه مسئولین و حتی شهروندان قرار گیرد و بر تقویت و تحقق آن تلاش شود قطعا تا پایان سال شاهد تحولی عظیم در حوزه های مختلف کارافرینی و رفع بیکاری خواهیم بود که می تواند گامی اساسی در رشد کشور بردارد.

به همین خاطر دانشگاهها بایستی آن چیزی که الان بصورت آموزشی تربیت دانشجویان را دارند نگاهشان را عوض نمایند دانشگاه بایستی دانشگاه پژوهش محور و کار آفرین باشد یعنی دانشگاه به سمت و سوی کارآفرینی برود که اهدافی مثل جذب ایده ها و تبدیل آن به ثروت و هم افزایی علمی در بین اساتید و دانشجویان و در نهایت فرهنگ سازی کارآفرینی را داشته باشیم

لزوم بالا بردن ظرفیتهای آموزش و پژوهش در تمامی بخشها ، بکارگیری نخبگان و فارغ التحصیلان در حوزه های مختلف تولید، صدور مجوزهای واگذاری تسهیلات و برخورد قاطع با قاچاق کالا می تواند نقش بسیار اساسی برای تحقق شعار سال داشته باشد .

زهرا محبوبی بانوی هم استانی هم گفت: یکی از بهترین روش‌هایی که برای خنثی سازی و بی‌اثر کردن تحریم‌ها وجود دارد موضوع اقتصاد دانش‌بنیان است به این معنی که شرکت‌های دانش‌بنیان به عنوان یک راهبرد اثر گذار برای مقابله با تحریم‌ها کاربرد جدی دارند.

وی افزود: اگر بتوانیم تولید را به سمت دانش‌بنیان سوق دهیم با هزینه کم، نیروی انسانی کم بهره وری را افزایش خواهیم داد و رسیدن به رشد بهره‌وری با روش‌هایی همچون صادرات و استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان میسر خواهد بود و شرکت‌های دانش‌بنیان در افزایش بهره‌وری موثر هستند.

محبوبی افزود: مهمترین نقطه قوتی که می‌تواند شعار سال انتخاب شده توسط مقام معظم رهبری را محقق سازد موضوع منابع انسانی و آموزش‌های کافی است چراکه از نظر دانشگاهها، دانشجویان تحصیلات تکمیلی، ارشد و دکتری برای تولید دانش‌بنیان به حتم سرآمد و جزو کشورهای پیشرو هستیم.

وی تصریح کرد: هرچه به سمت دانش‌بنیان حرکت و در این زمینه تولید داشته باشیم وابستگی به نفت را کاهش خواهیم داد چرا که تک محصولی بودیم و در گذشته به راحتی نیز تحریم می‌شدیم،  هر کشوری تولید تک محور داشته باشد به راحتی تحریم و قابل ضربه خوردن است.

وی در ادامه گفت: در پایان‌نامه‌های دانشجویان اعم از کارشناسی ارشد و دکتری گاهی تحقیق های فوق‌العاده ای انجام شده و تا زمانی که دانش به فناوری و فناوری به تولید صنعتی نرسد و فقط در حد ایده و تئوری دانشگاه‌ها بماند منفعتی برای مردم نخواهد داشت.

محمد علی آبادی هم گفت: به باور تمامی کارشناسان در آسیب شناسی اقتصاد ایران در درجه اول باید به وابستگی اقتصاد ایران و بودجه دولت به فروش مواد خام و با ارزش افزوده پایین اشاره کرد.

وی ادامه داد: ریشه اصلی این معضل در ضعف دانش و تکنولوژی در این صنعت و شرکت های فعال در این حوزه است که متاسفانه این مسئله باعث شده است نقطه قوتی به نام وجود منابع زیرزمینی به اهرمی برای تحریم و فشار بر اقتصاد ایران تبدیل شود.

وی تصریح کرد: همچنین یکی از نقاط ضعف اقتصاد کشور پایین بودن میزان خلاقیت و نوآوری و ضعف فناوری بنگاه های اقتصادی است. این مسئله اقتصاد و صنعت کشور را مصرف کننده فناوری های خارجی کرده است و این خود زمینه آسیب پذیری اقتصاد کشور را در برابر تحریم بیگانگان فراهم می کند.

علی آبادی گفت: با شناسایی این نوع آسیب ها می توان به نقش بی بدیل دانش در حل معضلات کشور پی برد. دانش به عنوان یکی از نیروهای بسیار موثر در تحولات اقتصادی و اجتماعی بوده و یک کالای عمومی محسوب می شود زیرا می توان دانش را بدون کاهش و استهلاک با دیگران به اشتراک گذاشت. در عیل حال، این یک مشخصه منحصر به فرد برای این کالای عمومی محسوب می شود که بر خلاف سایر کالاهای فیزیکی (مثل سرمایه، دارایی های مادی و منابع طبیعی) استفاده از آن، از کمیتش نمی کاهد و می توان از آن بارها استفاده کرد.

وی افزود: در عصر حاضر، اصطلاح اقتصاد دانش بنیان که توسط OECD مورد تاکید خاص در استراتژی توسعه ملل قرار گرفته است گویای تاکید بر نقش دانش و فناوری در جریان توسعه اقتصادی است. از این رو، می توان گفت در اقتصاد دانش بنیان، به دانش از نظر کیفی و کمی با اهمیت تر از گذشته نگریسته می شود. طبق تعریف این سازمان، اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که مستقیما بر مبنای تولید، توزیع و مصرف دانش و اطلاعات قرار گرفته باشد.

وی ادامه داد: بسیاری از اقتصاددانان بر این باورند که امروزه دیگر حجم سرمایه و اندازه باراز در توسعه اقتصادی ملل نقش اساسی ندارد، بلکه این نقش را دانش و فناوری ایفا می کند. نکته ای که باید همواره در نظر داشت این است که برای دستیابی به اقتصاد دانش بنیان فقط تولید و توزیع اطلاعات و پرداختن به آموزش و پژوهش کافی نیست بلکه نکته مهم، به کارگیری آنها در استفاده از منابع اقتصادی به صورت مستمر و پایدار است.

وی گفت: کاربردی کردن دانش و استفاده موثرتر از آن در گسترش ظرفیت ها و ارتقای درجه بهره برداری از منابع است که تحقق یک اقتصاد دانش بنیان را ممکن می سازد که نقش شرکت های دانش بنیان در این زمینه قابل تعریف است.

معماریان هم استانی دیگری گفت: سرمایه اصلی شرکت های دانش بنیان، دانش نهفته در کالای آنهاست بنابراین سـرمایه آنها کمتر در خطر تحـریم و محـدودیت‌هـای سیاسـی و مـادی و امنیتـی اسـت. مهـمتـرین سرمایه یک شرکت دانش بنیان نیروی انسانی، اطلاعات و دانش انباشته شده در این شـرکت و کالای تولیدی آن است.

وی افزود: چالش های سیاسی و فشارهای بی وقفه و روز افزون کشورهای غربـی علیـه جمهـوری اسلامی ایران در سال هـای اخیـر، ضـرورت هـایی را در تغییـرات بنیـادی و اصـلاح الگـوی مصرف، تلاش روز افزون، تولید ملی و حمایت از کـار و سـرمایه ایرانـی، بـه وجـود آورده است.

وی ادامه داد: طی ۳۵ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کشورهای غربی با اتکا به باور انحصاری بودن دانش و فناوری بالا، همواره با تحریم فروش این محصـولات بـه عنـوان اهـرم فشـاری قوی و موثر بر علیه کشورمان استفاده کرده اند. با گذر زمان و رشد دستاوردهای دانشمندان کشورمان، روز به روز اثر این تحریم ها کمترمی‌شود. هـر چنـد هنـوز تـا رسـیدن بـه نقـاط مطلوب فاصله بسیاری وجود دارد.

معماریان تصریح کرد: دستاوردهای ۸ سال دفاع مقدس با کمترین امکانـات و تلاش شبانه روزی متخصصان کشور برای دستیابی به پیشرفته ترین تجهیزات فناورانه جنـگ الکترونیک و کسب برتری‌های مورد نیاز در میادین مبارزه، مهندسان ما را بـه توانمنـدترین محققان تاریخ کشورمان تبدیل کرد. با پایان یافتن جنگ تحمیلی، بیشتر این افراد با تشکیل گروه‌های متخصص در قالب شرکت‌های کوچک و متوسط، یا جذب در صـنایع سـنگین، نظامی و هوافضا، به ایـن تـلاش ادامـه دادنـد . در این بین سـهم رشـته هـای الکترونیـک، بـرق، کنتـرل، مخابرات و کامپیوتر به عنوان گرایش های نزدیک به هم و با توجـه بـه جـذابیت آنهـا و نیـز مکمل بودن برای بیشتررشته‌های دیگر، همواره قابل توجه بوده است.

وی اذعان داشت: یکی از چالش ها و دلایل اصلی عدم موفقیـت و اثربخشـی پـارک هـای علـم و فنـاوری در ایران، دولتی بودن ساختار اقتصاد کشور و در نتیجه، تاثیرمسـتقیم آن بـر پـارک هـا اعـم از مدیریت دولتی و حضور شرکت های بزرگ و صاحب سـرمایه وابسـته بـه نهادهـای دولتـی است. همچنین گوناگونی حوزه های دانش و فناوری در یک پارک منجر بـه عـدم تمرکـز کافی حمایتی و برنامه ریزی کلان شده و اثربخشی پارک ها را به ویژه به دلیل مـوازی کـاری به شدت کاهش می دهد.

وی در پایان گفت: در شرایط فعلی پرداختن به اهمیت توسعه و رشد کیفی شـرکت هـای کوچـک و متوســط دانــش بنیــان در حــوزه دانــش پایــه و فنــی محصــولات فنــاوری بــالای الکترونیک، به مراتب ضروری‌تر از افزایش کمی، به معنی افزایش تعداد این گونه شرکت هاست. توجه جدی به وجوه و ابعـاد رشـد و یـادگیری، نقـش آمـادگی و هماهنگی زیربنـایی‌تـرین عوامـل اثرگـذار در شـرکت‌هـای دانـش بنیـان هستند؛ سـرمایه انسانی، اطلاعاتی و فناوری و سازمانی می‌توانـد تـاثیر بسـزایی بـر افزایش کارایی و خروجی‌های ارزشمند این شرکت ها بگذارد.

payamgooyesemnan