گزارش روز (گزارشگر: مائده شریفی)

نقش اوقات فراغت در شکل گیری الگوی رفتاری کودکان

برخی افراد فکر می کنند فراغت برابر با بیکاری است در حالی که اوقات فراغت از جمله زمان های با ارزش زندگی انسان است. دانش آموزان در ایام فراغت می توانند به کارهایی که علاقه دارند بپردازند و تجربیات خوبی به دست آورند. حتی گاهی همین کارهایی که در اوقات فراغت انجام می دهند سبب می شود که مسیر زندگیشان عوض شود. اما پرکردن اوقات فراغت دانش آموزان در ایام تابستان به یک معضل برای خانواده ها تبدیل شده است. پر کردن اوقات فراغت کودکان در تابستان در واقع از دغدغه‌های مخصوص مادران است. اوقات فراغت زمانی است که کودک باید به فعالیت‌های لذت بخش و مورد علاقه خود  بپردازد و در این راستا خلاقیت او نیز بهبود یابد. ممکن است کودک به نظارت و راهنمایی شما نیاز داشته باشد تا بتواند برنامه ریزی مناسبی با توجه به علایق و سطح توانایی خود برای اوقات فراغت داشته باشد. بهتر است شرایطی را فراهم شود که به شکوفایی استعدادها و پرورش خلاقیت کودک کمک کند نه این که کودک را با حجم زیاد کلاس‌های آموزشی خسته و دلزده کنید. پر نبودن اوقات فراغت، سبب دل زدگی از تحصیل و افت تحصیلی می شود. نوجوانی که اوقات فراغت، اعم از روزهای تعطیل یا اوقات خارج از مدرسه یا تعطیلات تابستانی را بدون برنامه و هدف و انگیزه در خانه یا کوی و برزن به بیهودگی می گذارند، افزون بر اینکه از بدآموزی محیط در امان نخواهد بود، به تنبلی و وقت کشی نیز عادت خواهد کرد. والدین باید برای پر کردن اوقات فراغت فرزندان، مقدمات لازم را بچینند و نسبت به آن، نه تنها بی توجه نباشد، بلکه کاملاً هدفمند و حساس عمل کنند. زیرا جامعه کنونی ما بیش از هر زمان دیگر نیازمند دگرگونی در روش‌های تبلیغی و تربیتی به منظور پرورش نسلی سازنده، خلاق، مهربان، خدا‌جو و … است، بنابراین بهتر است با تغییر نگاه در روش‌های تربیتی این نیاز را برآورده کند.

مرضیه عبدی پناه یکی از شهروندانی بود که در این خصوص عنوان نمود: اوقات فراغت زمانی برای کودک است که باید از آن لذت ببرد پس باید در تنظیم برنامه‌ها علایق و توانایی او را در نظر گرفته و خواسته او را هم جویا شد. از او در مورد علایقش پرسید و سعی نمود در جهت برطرف کردن نیازها و علایق او برنامه ریزی نماییم. بسیار اهمیت دارد که کودک یاد بگیرد برنامه ریز زندگی خود باشد پس این زمان مناسبی است که قدرت تصمیم گیری در کودک را پرورش یابد. در واقع طبق نکات تربیتی فرزندان، ما باید هدایت کننده باشیم نه تصمیم گیرنده. در صورتی که کودک از علایق خود آگاه نیست با توجه به شناخت خود از او کمک کنیم تا آن‌ها را شناسایی کرده و در جهت تقویت توانایی‌هایش قدم بردارد.

وی با بیان اینکه اوقات فراغت در زندگی انسان حساسیت فوق العاده‌ای دارد و ‌اندکی بی‌تفاوتی و بی‌توجهی به آن می‌تواند آسیب‌ها و انحرافات فراوان به بار آورد، اذعان داشت: اوقات فراغت بستر مناسبی برای شکل گیری و ظهور رضایت و انتخاب‌گری هر فرد است، امری که لازمه احساس استقلال و خود شکوفایی و تعالی انسان است و این امر به نوبه خود در پیشرفت و کارکرد هر چه بیشتر اجتماع نیز مؤثر است. اگر برنامه‌های اوقات فراغت با جهت‌گیری صحیح و سالم انتخاب شود، بسیاری از نابسامانی‌های روحی و جسمی و اجتماعی درمان یافته و خلاقیت‌های فردی و اجتماعی را به بار خواهد آورد. فهم مسئولیت‌پذیری و نقش فرد در سازندگی و اعتلای خویش و نیز شناخت نقاط ضعف و محدودیت‌های خود دانست. افراد خلاق، علاوه بر این که از هوش سرشار، صداقت، صراحت و انعطاف‌پذیری برخوردار هستند از اوقات فراغت خود حداکثر استفاده را کرده‌اند و با آزاد‌ اندیشی و تفکر مسائل مختلف را ارزیابی می‌کنند.

عبدی پناه تصریح کرد: سلامت روانی فشارها و خستگی‌های جسمی و روحی ناشی از اشتغال مستمر و بدون وقفه به کارهای الزامی و اجباری به تدریج زمینه نشاط و شادابی و سرزندگی و تعادل حیاتی فرد را سلب کرده و چه بسا باعث اختلالات روانی همچون افسردگی، اضطراب و بیماری‌های روان تنی می‌گردد. در این میان تفریحات سالم عامل مهم مقابله با این اختلالات است و باعث شکل‌دهی شخصیت سالم میشود، ساعات فراغت فرصتی است که انسان می‌تواند به ارزیابی عملکرد گذشته خویش بپردازد. عادت‌های ناپسند و زشت گذشته خویش را با رضایت و انگیزه باطنی ترک کند و فارغ از فشارهای روانی و خستگی‌های روحی و جسمی که در غیر اوقات فراغت همیشه با آن مواجه بوده، و با نشاط و سروری باطنی و روحیه‌ای عالی با کسب عادات خوب و شخصیت سالم بپردازد.

این صاحب نظر یادآور شد: اختصاص دادن وقت بیشتر به فرزندانان، ارتباط و شناخت متقابل از یکدیگر وسعت پیدا خواهد کرد. از سویی به راحتی می‌توان در دوران اوقات فراغت به اصلاح عادات و رفتارهای نامطلوب کودکتان پرداخت و از سوی دیگر با ملاحظه کردن کارهای آنها به خصوص کارهایی که با علاقه انجام می‌دهند و آنها را تکرار می‌کنند، می‌توان پی به استعدادها و علایق کودک برده و زمینه و امکانات لازم را برای رشد و بالندگی او فراهم آورد.

وی تاکید کرد: متأسفانه در سال‌های اخیر با ورود شبکه‌های مجازی به زندگی مردم و اعتیاد اکثریت جامعه به این شبکه‌ها، کودکان زیادی از حداقل ارتباط با والدین به خصوص مادر محروم مانده‌اند و این مسئله در طولانی مدت می‌تواند سبب بروز آسیب و ناهنجاری‌های اجتماعی شود.

عبدی پناه در آخر گفت: فرزندان امروز پدران و مادران فردا و در سطح کلان، شهروندان جامعه به شمار می‌روند، بنابراین برای داشتن جامعه‌ای پویا و رو به رشد، باید بیشتر به آنها و اوقات فراغتشان اهمیت داد و آنها را تشنه علم نموده و به پیگیری آن تشویق کرد.

جعفر دوست محمدی از دیگر کسانی بود که در این خصوص اظهار داشت: کودکان برای رشد خود به تحرک و بازی نیاز دارند. تحرک رمز سلامت کودکان است. بازی‌های پرتحرک سبب تخلیه هیجانی و در نتیجه آرامش کودکان می‌شود. کودکانی که در خانه و مهدکودک از تحرک کافی در قالب بازی‌های مناسب برخوردارند آرامش و تمرکز بیشتری دارند بازی سبب شادی و نشاط کودکان می‌شود و آنان را با جهان پیرامون خود همراه و با شوق و شور کودکانه آشنا می‌سازد، بهترین برنامه برای اوقات فراغت کودکان تشویق آن ها به بازی‌های مناسب مورد علاقه آنان است.

وی تصریح نمود: به دید بنده ادبیات و فعالیت‌های مربوط به آن مانند کتاب و قصه‌خوانی، تصویرخوانی و… در کنار هنرهایی همچون نقاشی، کاردستی، موسیقی، نمایش و… نیز از جمله نیازهای اصلی و زمینه‌های مناسب برای اوقات فراغت کودکان است که پرداختن به آن ها می‌تواند اوقات فراغت دلپذیر، شاد و آموزنده‌ای را برای آنها فراهم کند.

دوست محمدی همچنین  افزود: کودکی، سال‌های رشد و بالندگی است و در شکل‌گیری رفتار کودکان، دورانی حساس و تأثیرگذار است، اگر در این سال‌های طلائی بتوانیم زندگی‌ آن ها را با فعالیت‌های مناسب و مورد علاقه آن ها همراه سازیم رشد و سلامت آن ها را تأمین کرده‌ایم. توجه به علایق کودکان در شکوفائی توانمندی آن ها تأثیر زیادی دارد. اوقات فراغت کودکان را نباید با تحمیل فعالیت‌های مورد علاقه خودمان هدر دهیم. در نظر گرفتن علایق کودکان، انگیزه‌های آن ها را تقویت می‌کند. حق انتخاب را از کودکی به آن ها می‌آموزد، توانائی تصمیم‌ گیری را در آن ها افزایش می‌دهد و احساس ارزشمندی را در آن ها ایجاد می ‌کند و همه این موارد باعث سلامت شخصیت آن ها می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه با توجه به این موارد برنامه‌ریزی برای اواقات فراعت کودکان در خانه و مراکز آموزشی یکی از اولویت‌های رشد کودکان است توضیح داد: البته مشکلات مالی خانواده و امکانات محدود مراکز آموزشی همچون مهدکودک و مدرسه شرایط نامناسبی را برای اوقات فراغت کودکان ایجاد می‌کند. برخی از خانواده‌ها به‌دلیل فقر اقتصادی نمی‌توانند امکانات لازم را برای گذراندن اوقات فراغت به‌ صورت مناسب برای فرزندانشان فراهم سازند و در مراکز آموزشی نیز کمبود امکانات و تعداد زیاد کودکان مانع بهره‌مندی درست آنان از فراغت خود می‌شود بنابراین  مسئولان نهادهای فرهنگی جامعه وظایف خود را در زمینه فراهم کردن امکانات مناسب اوقات فراغت کودکان به درستی انجام نمی‌دهند و در بسیاری از نقاط محروم شهر حداقل امکانات برای اوقات فراغت کودکان وجود ندارد و یا به‌علت هزینه بالای استفاده از آن ها برای کودکان محروم که تعداد آن ها در جامعه کم نیست، وجود ندارد.

دوست محمدی گفت: برای همه ما بازی کودکان فقیر شهر در کوچه‌ها، خیابان‌ها به‌ ویژه در ماه‌های تابستان صحنه‌هائی آشنایی است که بارها شاهد آن بوده‌ایم. متنوع نبودن فعالیت‌های اوقات فراغت چه در خانواده و چه در مراکز آموزشی، مشکل دیگری است که وجود دارد.

وی در پایان اشاره نمود: براساس بررسی‌های انجام شده، در جامعه ما کودکان بیشترین زمان اوقات فراغت خود را به تماشای برنامه‌های تلویزیون می‌پردازند. علاوه بر آن که محتوای بسیاری از برنامه‌های تلویزیونی برای کودکان مناسب نیست، اصولاً دیدن این برنامه‌ها کمتر جنبه خلاق و فعال دارد. لذا ایجاد تنوع برنامه‌های اوقات فراغت با توجه به تفاوت‌های کودکان، سبب بروز توانمندی‌های گوناگون در آنان می‌شود و رشد همه‌جانبه آن ها را موجب می‌گردد.

نسیم قدیری شهروند دیگری بود که عنوان نمود: اوقات فراغت، مناسب ترین و مطلوب ترین موقعیت برای اندیشه و تفکر خلاق و تبلور رفتارهای مطلوب و خوشایند فردی و اجتماعی است. بدون تردید، هدایت فکری و حمایت مستمر و موثر کودکان، نوجوانان و جوانان در اوقات فراغت، به ویژه در تعطیلات نسبتا طولانی تابستان، نه تنها آسیب پذیری اجتماعی و کج روی های اخلاقی آنان را در هر شرایطی به حداقل می رساند، بلکه ایشان را در برابر همه آسیب ها و تهاجمات فرهنگی مصون می کند.

قدیری بیان داشت: واقع امر این است که غالب رفتارهای نامطلوب و کنش های غیراجتماعی و ضداجتماعی، ناشی از اکتساب های محیطی و شکل گیری تدریجی عادات نادرست فردی و اجتماعی است، چرا که در جریان زندگی روزمره و اشتغال های ذهنی مستمر تحصیلی و شغلی و حرفه ای، فرصت چندانی برای اندیشیدن و بازنگری به کنش ها و واکنش ها و عادت های کلامی و رفتاری خود نمی یابیم و بدون آن که خواسته باشیم، اراده و آگاهی و همه وجودمان را در میان حلقه های زنجیره ای از عادت ها محبوس کرده و فرصت اندیشه و ابتکار را از خود سلب می کنیم. اوقات فراغت، اگر چه وقت و زمان اندکی هم باشد، شرایطی را فراهم می آورد که در خلوت و تنهایی خود، به دور از هرگونه اشتغال ذهنی و تکالیف معین، آزادانه و آگاهانه و با میل و اشتیاق، نگاهی دوباره به خود و رفتارهایمان داشته باشیم.

وی اذعان کرد: در مجموع بهتر است بگوییم اوقات فراغت بهترین فرصت است و موجب اصلاح کلام، خویشتن داری و صبوری برخورداری از برنامه و نظم در امور و پرهیز از آشفتگی و به هدر دادن نیرو و انرژی، گذشت و ایثار، مبارزه با نخوت و خودخواهی و رفتار جاهلانه، منظم شدن برنامه ها می شود.

قدیری خاطر نشان کرد؛ یکی از اشکال گذراندن اوقافت فراغت، استفاده از آن در جهت رشد و تربیت مذهبی است، در این زمینه باید بر رشد تفکر مذهبی و نیز رشد مهارت های دینی تأکید بیشتری داشته باشیم. دین اسلام برای تفکر و اندیشه ارزش بسیار والایی قائل است. چه خوبست فرزندانمان در جلساتی شرکت کنند که قدرت استدلال دینی آن ها را افزایش دهد و به آنان در مورد نحوه دریافت باورهای دینی کمک کند اوقات فراغت فرصتی است برای رشد مهارت های مذهبی از قبیل قرائت قرآن و ادعیه، درک معنای عبارات دینی، شرکت در مجامع مذهبی و انجام فرایض؛ اگر فرزندان نتوانند آداب مذهبی را با مهارت نسبی انجام دهند موجب دوری تدریجی آن ها از مذهب خواهد شد یکی از توصیه ها در زمینه فعالیت های مذهبی برگزاری جلسات مذهبی خانوادگی است. بهتر است، ساعاتی از هفته صرف برگزاری جلسات دینی از جمله قرائت قرآن در خانواده شود تا با تلاوت آیاتی چند، ضمن بهره گیری از ثواب اخروی، موجبات همدلی بیش تر اعضای خانواده فراهم آید. شرکت در فعالیت های اجتماعی دینی از قبیل کمک به مستمندان، ملاقات بیماران و افراد سالخورده و از کار افتاده، گردآوری کمک برای افراد نیازمند و غیر آن می تواند فرصت خوبی برای بهره گیری از وقت و نیز رشد فکری و اجتماعی باشد. اگر انسان بدون انگیزه های مادی و سودجویانه و تنها برای رضای خداوند و تأمین خیر و رفاه دیگران کار کند بسیار ارشمند خواهد بود.

قدیری در آخر سخنانش گفت: گاهی والدین می‌خواهند آرزوهایی که خود در زندگی داشتند و به دلایل مختلف به آن‌ها نرسیدند را از طریق بچه عملی و جبران کنند؛ مثلا چون خودشان فرصتی برای تحصیل نداشتند بچه را تحت فشار می‌گذارند که فقط در زمینه درسی فعالیت داشته باشد و مانع از فعالیت کودک در حوزه‌ای می‌شوند که خودش به آن علاقه یا استعداد دارد.

مجید اسدی  روانشناس و کارشناس سلامت روان به عنوان کارشناس در این حوزه عنوان نمود: در کشور ما اهمیت اوقات فراغت دانش آموزان به طور کلی با آغاز فصل تابستان و تعطیلی رسمی مدارس قوت زیادی به خود می‌گیرد و نیازمند است این بخش مهم نیز مانند برهه های دیگر در زندگی کودکان و نوجوانان مورد توجه قرار گیرد. اوقات فراغت پدیده ای است که از یک سو مناسب ترین بستربرای رشد و شکوفایی استعدادهای گوناگون و ابعاد مختلف وجود کودکان و نوجوانان به شمار می آید و از سویی دیگر می تواند زمینه ساز بسیاری از مشکلات اجتماعی باشد. بنابراین آگاهی و دانش و برنامه ای سنجیده و منظم برای رویارویی با آن لازم است که اگر نداشته باشیم دچار صدمات و ضررهای جبران ناپذیری خواهیم شد.

اسدی تصریح کرد: با توجه به اینکه اوقات فراغت مختص دانش آموزان است و متعلق به آن هاست لذا ضروری است که خودشان با توجه به علاقمندی هایشان توسط خانواده ها در این مسیر هدایت گردند. با توجه به اینکه امروزه شرکت در کلاس های تابستانی و اوقات فراغت به بخش مهمی از دغدغه های والدین در این ایام تبدیل شده است نیاز است که والدین این توجه را داشته باشند که اوقات فراغت لزوما یک پدیده گران قیمت نیست و شرکت در کلاس های پرهزینه اصلا مورد مطلوب نمی باشد همچنین رفتن به کلاسهای تابستانی هم آخرین راهکار برای گذراندن اوقات فراغت نیست بلکه نیاز است با خرج کمی خلاقیت به برنامه ریزی در این زمینه پرداخت تا فرزندان بتوانند از طریق داشتن سرگرمی های شاد و مفرح نیازهای خود را برآورده سازند.

این کارشناس در ادامه توضیح داد: بهترین راه پرکردن اوقات فراغت دانش آموزان از طریق برنامه ریزی در این زمینه صورت می گیرد. در رابطه با شرکت در کلاسهای تابستانی توصیه نمی شود که حتما باید با کلاس تابستانی این اوقات پر شود یا نشود بلکه مسئله این است که شرکت در این کلاس ها تا چه حد به رفع نیازهای جسمی و روحی دانش آموزان منجر خواهد شد؟ و یا اینکه آیا این روش می تواند صرفا راه فراری برای خلاصی از بی برنامگی و بطالت در ایام تعطیلات دانش آموزان باشد؟ قطعا با یک برنامه ریزی صحیح از سوی والدین اهداف غنی سازی در زمان فراغت قابل تحقق و عملی است.

وی افزود: شاید یکی از دلایل و انگیزه‌های قوی برای والدین و فرستادن فرزندان خود به کلاس‌های متعدد، نداشتن الگویی صحیح در تربیت و فقدان مهارت‌های لازم تربیتی از سوی والدین در مدیریت رفتار فرزندان باشد. مثلا والدینی که خود به علت مشغله و فشار های شغلی و داشتن گرفتاری های دیگر دچار عدم برقراری ارتباط صحیح با فرزندانشان هستند انتظار دارند همانطور که مدارس در طول سال تحصیلی وقت فرزندان آنها را پر می کنند در تابستان و ایام تعطیلات هم به این وظیفه ی خطیر بپردازند تا والدین را از زحمت درگیر شدن با اوقات بیکاری فرزندانشان خلاص سازند. که این البته حاوی پیام های نامطلوبی از ناپختگی و عدم مهارت در این دسته از والدین می‌باشد. از طرفی گاهی هم والدین بر سر ثبت نام کلاس های تابستانی برای فرزندان با یکدیگر به مسابقه و رقابت می پردازند و این را هم یکی از عوامل فخر فروشی و تفاخر به دیگران تلقی می کنند که متاسفانه حتی در امر آموزش فرزندان هم با این پدیده های نادرست و ونامطلوب مواجه می‌شویم.

اسدی تاکید کرد: استفاده از وقت را باید از کودکی به فرزندان آموخت. کودک باید یاد بگیرد که آرام بگیرد، با اینکه خوابش نمی‏برد دراز بکشد، کتاب ورق بزند، به داستان گوش بدهد، داستان و کتاب بخواند. اغلب نوجوانان بدون برنامه بزرگ شده‏ اند و متاسفانه، بی‏برنامه بودن حتی به گذران اوقات فراغت آنان نیز سرایت کرده و نمی‏ دانند از وقت خود چگونه استفاده کنند. در مورد برنامه ‏های تلویزیون و کامپیوتر در اغلب خانواده‏ ها اختلاف نظر زیادی وجود دارد. گاهی والدین در حال دیدن برنامه‏ ای هستند، اما فرزندان را از آن منع می‏ کنند. این‏گونه برخوردها، اعتماد کودکان و نوجوانان را از والدین سلب کرده و آنان را عالمان بدون عمل معرفی می ‏کند. گاهی زمان پخش و محتوای برنامه‏ های تلویزیون و استفاده از کامپیوتر به مشاجرات خانوادگی دامن می‏زند. بعضی از برنامه ‏ها ممکن است موجب بدآموزی‏ هایی شود و تاثیر منفی داشته باشد. همچنین دیدن برنامه‏ ها در شب‏ های درسی، کودکان را از انجام تکالیف درسی باز می‏دارد. والدین در برابر چنین مسائلی حساسیت دارند و به جای توضیح و بیان مطالب و تنظیم برنامه ‏ای صحیح، در برابر فرزندان خود قرار می‏گیرند. نتیجه این کار ارتباط نادرست خانواده با فرزندان و ایجاد قواعدی خشن‏تر و انعطاف‏ ناپذیر است که روابط اعضای خانواده را بدتر کرده و بهره‏ ای از آن نمی ‏برند.

وی گفت: با توجه به مزایای زیادی که شرکت در کلاس های تابستانی از جمله بودن با همسالان، کاهش بی تحرکی و انزوای اجتماعی دارد و الزام به تحرک و فعالیت را در زندگی کودکان و نوجوانان فراهم می کند که به نوبه خود موجب بهبود اعتماد به نفس و ارتقا روابط اجتماعی در کودکان می شود اما شرکت در کلاس های متعدد نیز دارای آسیب هایی می باشد که پرداختن به آن خالی از لطف نمی باشد. اگر در انتخاب کلاس های تابستانی دقت شود این کلاس ها می توانند باعث افزایش اعتماد بنفس و بهبود روابط اجتماعی، رشد استعداد ذهنی و جهت دهی مثبت و تشخیص توانایی های بچه ها و زمینه سازی و توان افزایی در نیازهای جدیدی مانند آموختن زبان دوم و بالابردن آمادگی در حیطه های حسی- حرکتی و هماهنگی ذهن و عمل در بچه ها شود.

وی در آخر سخنانش یادآور شد: یکی از این آسیب ها که به نوعی در بالا هم به آن اشاره گردید می تواند اجبار و تحمیل شدن از سوی والدین بر پرکردن برنامه خالی فرزندانشان باشد. مثلا کودکی که از شرکت در کلاس های موسیقی لذتی نمی برد و آن را دوست ندارد مجبور می شود با تحمیل خانواده اش به یادگیری موسیقی بپردازد. یا کلاس های تقویت آموزشی که معمولا مدارس برای و آموزشگاه ها برای تقویت بنیه ی دانش آموزان خود در ایام تابستان برگزار می کنند و دانش آموزان بالتبع تمایل چندانی به شرکت دوباره در کلاس های درسی و فراگیری آموزش مجدد نخواهند داشت. یکی دیگر از این آسیب ها پرکردن تمامی وقت کودکان و نوجوانان است که گاهی بی محابا از طریق والدین صورت می گیرد. کودکانی هستند که ایام تابستان آنها حتی از زمان مدرسه هم پرکار تر می شود چرا که مجبورند صبح ها به چند کلاس و بعد از ظهر ها هم به کلاس های دیگری برده شوند و خب طبیعی است که این حجم از کلاس های تابستانی آن هم در زمان تعطیلات برای یک کودک یا نوجوان نه تنها لذت بخش نیست بلکه در او ایجاد تنفر و انزجار از محیط مدرسه و آموزش را می نماید. در آخر باید بگویم ما باید برای فرزندانمان تعریف درستی از اوقات فراغت داشته باشیم و آن را بدرستی اجرا کنیم تا او هم بتواند آن را به نحو احسن برنامه ریزی کند و به نسل بعد از خود نیز منتقل سازد.

payamgooyesemnan