گزارش روز (گزارشگر : مائده شریفی)

زوال احساس مسئولیت و خاموشی جامعه

هنگامی که صحبت از مسئولیت‌پذیری می‌شود، بیشتر افراد تصور می‌کنند که این عمل تنها در رابطه با دیگران کاربرد دارد غافل از اینکه انواع متعددی از بحث مسئولیت‌پذیری وجود دارد و این مفهوم بسیار گسترده بوده و دارای ابعادی مختلف است. مسئولیت‌پذیری به معنی تعهدی درونی از سوی فرد برای انجام مطلوب تمام فعالیت‌هایی است که به دوش او گذاشته شده است. این مفهوم در ابتدای تولد در انسان وجود ندارد، اما همزمان با بزرگ شدن کودک و انجام کار‌ها و وظایف متفاوت، والدین و اطرافیان به کودک باز‌خورد می‌دهند و او را برای کار‌های مثبت تشویق و از کار‌های بد نهی کرده یا تنبیه می‌کنند. بدین ترتیب هنگامی که کودک به درکی از افعال می‌رسد و قادر به ارزیابی آن‌ها می‌شود، سعی می‌کند از کار‌های ناپسند اجتناب کند تا تأیید اطرافیان به ویژه والدین را کسب کند. بعد از سن شش سالگی کودک این اصول تربیتی و اخلاقی را درونی می‌کند. یعنی حتی در نبود والدین و بزرگ‌تر‌ها از کار‌های نامقبول دوری می‌کند. این فرآیند در نهایت منجر به شکل‌گیری وجدان و اخلاق در انسان‌ها شده و همچنین باعث شکل‌گیری جوامعی بر پایه اخلاقیات و مسئولیت‌پذیری می‌شود، در‌حالی‌که آدم‌های بی‌مسئولیت اعتماد را از دیگران سلب می‌کنند، اما مسئولیت‌پذیری چه ابعادی دارد؟

رضا عامریون یکی از صاحب نظرانی بود که در این خصوص عنوان کرد: در نگاه اول پروردگار انسان را مسئول سرنوشت خود قلمداد کرده است و همیشه انسان‌ها به کمال تشویق شده‌اند، اما کمال محقق نمی‌شود، مگر اینکه انسان مسئولیت اعمال و رفتار خود را بر عهده بگیرد. این در طیف گسترده‌ای از اعمال انسان صدق می‌کند. برای مثال کسی که سیگار می‌کشد، رژیم غذایی مطلوب ندارد یا ورزش نمی‌کند، به معنی واقعی در برابر بدن خود بی‌مسئولیتی می‌کند. پیامد چنین اعمالی معمولاً دامنگیر خود فرد و خانواده وی شده و مشکلات فراوانی برای آن‌ها به وجود می‌آورد.

وی افزود: نوع دیگر مسئولیت، مسئولیت و وظایف خانوادگی انسان‌هاست. بسیاری از اختلاف‌ها و طلاق‌هایی که امروزه به وفور شاهد هستیم، نتیجه بی‌مسئولیتی و بی‌تعهدی است که معمولاً یکی از طرفین روا‌ می‌دارد. همسری که سر کار نمی‌رود و خرج خانه نمی‌دهد، همسری که وارد رابطه فرا‌زناشویی می‌شود و خیانت می‌کند، زنی که کار‌های خانه را به طور مطلوب انجام نمی‌دهد و… سمبل انسان‌های بی‌مسئولیت هستند. نکته تأمل‌برانگیز اینجاست که پیامد‌های منفی این بی‌مبالاتی‌ها تنها به خانواده محدود نمی‌شود و جامعه را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. چون خانواده کوچک‌ترین واحد اجتماع است و در عین حال که از آن تأثیر می‌پذیرد، بر آن تأثیر هم می‌گذارد.

عامریون یادآور شد: مسئولیت اجتماعی نسبت به دو طبقه گفته شده جنبه‌های بیشتری را در‌بر‌می‌گیرد. اولین مورد تعهد کاری است. هنگامی که فرد در برابر کار خود تعهد دارد و کارش را به نحو احسن انجام می‌دهد، ضمن خدمت‌رسانی مطلوب از نظر درونی، احساس خوشایندی را نیز تجربه می‌کند، اما کم‌کاری علاوه بر تأثیر منفی در اقتصاد جامعه و ایجاد رخنه در سلامت اخلاقی و اقتصادی باعث ایجاد نوعی بی‌اعتمادی در افراد جامعه می‌شود و همچنین باعث می‌شود آن‌ها هم انگیزه کافی برای انجام مشاغل خود نداشته باشند و همین امر زمینه‌ساز بحران اخلاقی و اجتماعی در جامعه است.

این شهروند توضیح داد: برای مثال معلمی که خوب درس نمی‌دهد تا دانش‌آموزان در کلاس‌های خصوصی شرکت کنند، یا پزشکی که تأکید دارد سونوگرافی یا سی‌تی‌اسکن فقط در بیمارستانی که طرف قرارداد اوست انجام شود تا پورسانت او محفوظ بماند و… زمینه را برای انحطاط اخلاقی فراهم می‌کنند.

وی خاطر نشان کرد: مسئولیت‌پذیری در برابر جامعه برای رعایت قوانین هم اهمیت بسیار زیادی دارد. فرار از قوانین، فرار از مالیات یا پارتی‌بازی نشانگر عدم مسئولیت اخلاقی انسان‌هاست و معرف این است که قوانین اجتماعی برای افراد آن جامعه درونی نشده است و بدون وجود زور و قدرت انسان‌ها از آن‌ها فرار می‌کنند و به هیچ عنوان احساس ناراحتی نمی‌کنند. همین مسئله بی‌قانونی و هرج و مرج ایجاد می‌کند و باعث می‌شود قانونگذاران مجبور به تصویب جریمه‌های سنگین برای حفظ قوانین شوند.

عامریون در پاسخ به اینکه چگونه مسئولیت‌پذیری را در خودمان تقویت کنیم؟ تصریح نمود: هنگام رویارویی با مشکلات سردرگم نشوید و سعی کنید با یک تفکر انعطاف‌پذیر تغییرات زندگی را بپذیرید و با صبر و حوصله مشکلات را از سر راه خود بردارید. به جای مقصر دانستن دیگران یا توجیه شکست آن را قبول کنید و در‌صدد جبران برآیید و سعی کنید ناکامی‌ها را تلافی کنید و با تلاش بیشتر آن را به موفقیت تبدیل کنید. برای اهداف خود برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و بلند‌مدت تهیه کنید. نوشتن و مکتوب کردن این برنامه‌ها باعث می‌شود به اندازه توان خود تلاش کنید و انتظارات غیر‌واقع‌بینانه از خودتان نداشته باشید و برای رسیدن به آن‌ها تلاش کنید. اهداف بلند‌مدت را به گام‌های کوچک تقسیم کنید و هر روز خود را مجبور به رسیدن به این هدف‌های کوچک کنید. همین شما را با انگیزه نگه می‌دارد و مسیر رسیدن به اهداف را هموارتر می‌کند. داوطلبانه مسئولیت بر عهده بگیرید. تا زمانی که مسئولیتی نداشته باشید، نمی‌توانید میزان تعهد و مسئولیت‌پذیری خود را محک بزنید و از اطرافیان بازخورد بگیرید. سعی کنید قدرت تصمیم‌گیری خود را تقویت کنید. بین مسئولیت‌پذیری و تصمیم‌گیری ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. توانایی اخذ تصمیمات درست به شما احساس کنترل و تسلط در زندگی می‌دهد. مردد و بی‌تصمیم بودن راهی برای بی‌مسئولیتی است. بنابراین مهارت تصمیم‌گیری و حل مسئله را در خود تقویت کنید. کمک به دیگران برای برنامه‌ریزی و رسیدن به اهداف نیز باعث ایجاد انگیزه‌ای دو طرفه در شما و دیگران می‌شود.

وی در پایان گفت: افراد مسئولیت‌پذیر در جلب اعتماد دیگران بسیار موفق هستند و این معتمد بودن علاوه بر ارزش اجتماعی که به آن‌ها می‌دهد باعث می‌شود عزت نفس این افراد به خوبی تقویت شود و احساس خود ارزشمندی پیدا کنند. در نهایت این احساس منجر به شکل‌گیری یک چرخه می‌شود و یک فرد همیشه مسئولیت‌پذیر باقی می‌ماند.

نادیا ارجمند یکی دیگر از افرادی بود که در این باره عنوان کرد: امروزه با توجه به مشکلات عدیده‌ای که کشور ما با آن مواجه است، همه به دنبال مقصرین و مسببین وضع موجود میگردند و به دنبال راهی هستند که مسئولیت خود را نادیده گرفته و در موارد بسیاری به گردن دیگری بیندازند.

وی توضیح داد: عمدتا مردم مسئولین را مقصر می‌دانند و مسئولین همه‌ی تقصیر‌ها را به گردن تحریم‌ها و دشمنان خارجی و استکبار می‌اندازند اما بنظر می‌رسد که ما در ایران با بحران مسئولیت پذیری مواجهیم. بحرانی که ظاهرا بزرگترین مسبب وضع موجود است! پس برای رسیدن به مقصرین و مسببین وضع موجود باید دید چه کسی چه مسئولیتی دارد و در آخر آیا به مسئولیت خود عملکرده یا نه!

ارجمند خاطرنشان کرد: در مسئولیت زندگی خود و رهایی دیگران از آن مسئولیت ، مهم است که بفهمیم دیگران باید در قبال اتفاقاتی که در زندگی خودشان و در بدن خودشان اتفاق افتاده اند ، از عهده مسئولیت برآیند. اینها نتیجه همان چیزی است که آنها تصمیم گرفته اند تا در آگاهی خودشان قرار بگیرند و راهی که آنها برای پاسخ به شرایطی که در زندگی خود به آنها ارائه شده است ، پاسخ داده‌اند. به این ترتیب ، شما مسئولیت آن دیگران نیستید ، یا آنچه را انتخاب کرده اند با آگاهی خود انجام دهند.

وی اظهار داشت: برخی افراد احساس مسئولیت برای به اشتراک گذاشتن این ایده ها و خدمات شفابخشی با جامعه ای که در آن پیدا می‌شوند احساس می کنند. در آنجا نیز احساس مسئولیت باید با ارائه این امکانات پایان یابد و نه با پذیرش این ایده ها یا خدمات دیگران، ما به عنوان شفابخش می دانیم که با این ابزارها چه کارهایی می توان انجام داد و اگر دیگران به هر دلیلی احساس مقاومت کنند، برای دریافت یاری که به آنها پیشنهاد می شود، باید بپذیرند، باید بدانیم که هرگونه احساس مسئولیت برآورده شده است، و بعد از آن، بقیه باید به عهده دیگری بمانند. ما می توانیم خدمات خود را در صورت وجود صراحت و پذیرایی از آنها انتخاب کنیم و در جایی که مورد استقبال قرار نگیرد، وقت و انرژی خود را در تحمیل این ایده ها هدر ندهیم.

ارجمند گفت: برخی از ما خدمات خود را نه از احساس مسئولیت، بلکه به عنوان یک ابراز عشق ارائه می دهیم، زیرا ما به نوعی می‌دانیم که دیگران با آنچه ارائه می شود می توانند احساس بهتری داشته و یا حتی جان خود را نجات دهند. این ابراز عشق ناشی از احساس تعهد نیست، بلکه بیشتر به عنوان یک انتخاب آگاهانه از درون و انگیزه واقعی برای دیدن دیگران خوشبخت و سالم است. از این گذشته، اگر انگیزه ابراز عشق باید از درون باشد ، و نه از پرهیز از گناه، اگر عشق به معنای فرایندی تکاملی باشد. در عملکرد به عنوان شفا، ما بطور ضمنی خدمات خود را به جامعه ای که می توانیم در آن بیابیم، ارائه می دهیم، خواه این پیشنهاد از احساس مسئولیت آن جامعه ناشی شود یا به عنوان بیان عشق ما باشد.

وی در آخر یادآور شد: اگر از احساس مسئولیت ناشی شود ، خیلی راحت می توانیم از عهده هر شخصی در دنیا که احساس بیماری یا درد می کند احساس مسئولیت کنیم و از این طریق احساس بدی برای هر شخصی که احساس خوبی نداشته باشد ، داشته باشیم. اگر این کار را انجام دهیم ، پس می خواهیم احساسات بد خود را به کلیه نارضایتی جهان اضافه کنیم و آن را به جهانی ناخوشایند تبدیل کنیم. برای ایجاد جهانی که شادتر است، باید با انجام کارهایی که برای خوشحال کردن خود لازم است ، از خودمان شروع کنیم.

مهدی رضاییان یکی دیگر از شهروندانی بود که در این باره اظهار داشت: مسئولیت به معنای تعهد و پایبندی است. هرگاه انسان متعهد به انجام کاری می شود، مسئولیت انجام آن کار را به عهده می گیرد و خود را موظف می داند تا آن را به صورت کامل انجام دهد. به بیان دیگر مسئولیت، انتخابی آگاهانه است و هنگامی که فردی احساس مسئولیت کند، دیگر لزومی ندارد که دیگران به او بگویند که در هرموقعیتی چگونه باید عمل نماید. در نتیجه افراد با توجه به مقررات، ارزیابی تجربه‌های خویشتن و رسیدن به نتیجه‌گیری‌های واقع‌گرایانه آن تجربه‌ها، الگوی رفتاری مناسبی را اختیار می‌کنند.

رضاییان افزود: یکی از شروط مهم برای افزایش احساس مسئولیت پذیری، با ثبات و متعهد بودن است. انسان هرقدر که در انجام کاری پایدار و جدی تر عمل کند احتمال دستیابی به نتیجه مطلوب را بیشتر می کند و در مقابل، انجام بدون برنامه و گاه گاه یک کار موجب ایجاد خستگی و بی حوصلگی و در نتیجه ترک آن می گردد.

وی ادامه داد: یکی دیگر از راه های افزایش احساس مسئولیت تهیه یک فهرست و برنامه از کارها، اهداف و وظایف است. مکتوب کردن اقدامات باعث می شود که فرد بتواند به صورت جدی تر در مورد زمان موردنیاز برای هر کدام از کار ها تصمیم بگیرد و متناسب با آن تلاش کند. برخورداری از عزت نفس نیز یکی دیگر از مواردی است که ارتباط مستقیم با احساس مسئولیت پذیری دارد. برخورداری از این احساس به معنای آن است که شخص دارای منابع، فرصت و قابلیت تأثیرگذاری بر شرایط زندگی خویش است و می تواند از فرصت ها برای اثبات کفایت خود استفاده کند. همچنین نهراسیدن از اشتباه کردن هم یکی از مواردی است که موجب افزایش مسئولیت پذیری می شود و در واقع نترسیدن از اشتباه و شکست و درس گرفتن از آن هاست. مرور رفتارهایی که منجر به شکست شده است و عدم تکرار آنها باعث پیشرفت و بهبود عملکرد در انجام وظایف می شود.

رضاییان با بیان اینکه ما خود را گم کرده و جامعه و مفهومِ ما بودن را فراموش کرده‌ایم تاکید کرد: نباید روح یکدیگر را بخراشیم و آزار دهیم.

وی در کنار هم بودن و داشتن آرزوهای مشترک و تلاش برای یکدیگر را یادآوری کرد و افزود: این جامعه دارای مسئولیت است و اگر افراد نسبت به یکدیگر مسئولیتی احساس نکنند، به جامعه‌ای فراموش شده تعلق خواهند داشت. نمونه اش کم کاری والدین و آموزش و پرورش، همچنین افزایش وسایل ارتباط جمعی که نقش اساسی در تربیت یک نسل دارند، باعث شده تا اکنون با وضعی که شاهد آن هستیم مواجه شویم.

رضاییان تاکید کرد: وقتی تک فرزندی در جامعه باب و والدین هم در عمل برده آن تک فرزند شدند و همه خواسته ها را برآورده کردند، نتیجه می شود بی مسئولیتی جوانی که امروز در جامعه قابل مشاهده است. وقتی از کودکی هر خواسته ای داشته، بدون اینکه نقشی به او بدهند خودشان برآورده کرده اند، وقتی در مدرسه کار گروهی تمرین نکرده و فقط معلم بوده که یکطرفه به وی درس داده، وضعیت این چنینی پیش خواهد آمد و علت اینکه بچه روستایی از بچه شهری مسئولیت پذیرتر است، همین نقش دادن به کودک، نوجوان و جوان از ابتدا تا بزرگسالی است.

وی در پایان تصریح نمود: نقش ندادن و اجازه ظهور پیدا نکردن فرد از کودکی تا بزرگسالی در مشارکت های اجتماعی باعث نوعی سرخوردگی و احساس ناامیدی در فرد خواهد شد، که آثار مخربی در آینده وی خواهد گذاشت. لذا نسل جدید ما باید نقشی که مورد نیاز وی برای حضور در عرصه های بزرگ تر است را از بزرگترهای خود دریافت و تمرین کند، اگر این آموزش روند درست خود را طی نکند، مسئولیت پذیری آن جوان در اجتماع هم به همان اندازه تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.

سولماز طاهری کارشناس مسائل اجتماعی در این باره گفت: مگر جنگ تحمیلی را همین جوانان اداره نکردند، چرا پس از جنگ همین اعتماد از بین رفت و اعتماد به نفس جوانان ما در عرصه های اجتماعی افول کرد. این بی اعتمادی باعث شد تا جوان ما احساس بی‌ارزش بودن کرده و آنطور که باید نتواند ظرفیت خود را بروز دهد.

وی اظهار داشت: ما حتی مدیریت یک کارگاه کوچک را هم به جوانان نمی دهیم، اما چرا پیامبر فرماندهی یک لشگر بزرگ را به اسامه جوان ۱۹ ساله می دهد، آنهم زمانی که ریش سفیدی و عقاید آن دوره ایجاب نمی کرد که این اتفاق بیافتد؟ آیت الله جوادی آملی می‌فرمود کلمه ‘به من چه’ و ‘ به توچه’ در طول تاریخ خسارات جبران ناپذیری به مکتب اسلام زده است و در طول تاریخ نیز به وفور از موضوع مشارکت اجتماعی نداشتن زیان ها دیده ایم.

وی افزود: مضمون یکی از احادیث پیامبر راجع به فراموش شدن مسئولیت اجتماعی این است که اشرار بر شما مسلط می شوند، به همین خاطر باید مانع از گسترش بی مسئولیتی در جامعه و بویژه در جوانان شد.

کارشناس مسائل اجتماعی تاکید کرد: باید رفتار ها را به درستی اصلاح کرد و روش را با دقت تغییر داد تا جامعه مسیر فعلی را با مسیر درست تعریف شده جایگزین کند و مشارکت اجتماعی که ناشی از مسئولیت پذیری افراد است را افزایش داد.

طاهری تصریح کرد: البته مسئولیت اجتماعی با تعهد اجتماعی متفاوت است و ما باید فرصت هایی ایجاد کنیم تا جوانان در عرصه های مختلف جامعه حضور پررنگی داشته باشند و اگر دولت بتواند یک قانون نظام مند برای حضور فراگیر جوانان و سازماندهی آنها تدوین کند، از این طریق می شود با چارچوب تعیین شده به تربیت جوانان و کشف نخبه های بومی اقدام کرد.

وی با تاکید بر اینکه این روند اشتباه فعلی تاثیر نامطلوبی در رفتارهای اجتماعی افراد در آینده دارد توضیح داد: مجموعه عوامل نادرست دیگر دست به دست هم داده و باعث کاهش مسئولیت پذیری اجتماعی جوانان شده است لذا اکنون با این نگاه غیر صحیح، جامعه با تعداد قابل توجهی از جوانان که حتی حاضر نیستند مسئولیت یک نفر دیگر به عنوان همسر را به عهده بگیرند، چه رسد به سایر مسئولیت های بزرگتر اجتماعی.

طاهری در پایان گفت: رسانه و جامعه باید رسالت خود را علاوه بر وظیفه ای که والدین در تربیت فرزندان دارند، به خوبی انجام داده و روش های اشتباه تربیتی را با آموزش های موثر تصحیح و افراد آگاه این مسائل را در جامعه تبیین کنند. سکوت در برابر ادامه اشتباه این روش ها باعث خواهد شد تا این مسئله فراگیرتر شده و کنترل آن نیز در آینده به مراتب سخت تر از اکنون باشد.

payamgooyesemnan