یادداشت روز به قلم مهران سعادت؛

توسعه به مثابه قطر

کمتر از یک هفته دیگر جام جهانی برگزار می شود، در کجا؟ در قطر. نزدیکترین جام جهانی به ایران در طول تاریخ فوتبال و اولین جام جهانی در کشور های اسلامی و خاورمیانه. وقتی بازیهای آسیای در دهه پنجاه در ایران برگزار می شد، شاید احتمال اندکی وجود داشت که یک زمانی در آینده جام جهانی در ایران برگزار شود اما کسی  اصلا تصور نمی کرد قطر کشور تازه استقلال یافته در آن زمان که هنوز توپ فوتبال برای آنها شناخته شده نبود. امروز در آستانه مهمترین اتفاق فوتبالی جهان در سال ۲۰۲۲ باشد. راستی چرا و چگونه این توسعه در این کشور با این سرعت رخ داد. کشوری که از استان سمنان به لحاظ وسعت کوچکتر است و جمعیت اش از استان قم کمتر است.  اگر واقع بینانه به تحولات منطقه نگاه کنیم، در طول این ۵۰ سال، گذشته قطر در رقابت استخراج گاز طبیعی در حوزه استخراج از میدان گازی پارس جنوبی از ما پیشی گرفته است.  قرار بود کریدور غرب به شرق هوایی دنیا که ایران بایستی مرکز ثقل این کریدور می بود امروز در دوحه و دبی است. میزبانی های مسابقات آسیای و جهانی که کشور ما در رقابت با کشور های عربی و قطر جا مانده است و سایر حوزه های دیگر. راستی چرا  ایران با این همه قدمت و وسعت، نه تنها در رقابت های جهانی بلکه حتی در رقابت اقتصادی منطقه نیز عملکرد مطلوبی نداشته است. برای پاسخ به سوالات بایستی به مدل ها  و استراتژ های توسعه مراجعه کرد.  مدل رشد و توسعه رستو از از اولین و متداولترین مدل های توسعه است.

والت روستو پنج مرحله را مشخص کرد که از طریق آن، کشورهای در حال توسعه به اقتصاد پیشرفته دست می‌یابند: ۱. جامعه سنتی ۲. پیش‌شرط‌های آغاز حرکت ۳. آغاز حرکت ۴. رسیدن به بلوغ ۵. مرحله مصرف گسترده. او معتقد بود که توسعه اقتصادی را باید برخی بخش‌های اقتصادی قوی‌تر رهبری کنند؛ این اعتقاد بر خلاف سوسیالیسم است که طبق آن، بخش‌های مختلف باید به موازات هم پیشرفت کنند. طبق مدل روستو، یک کشور باید از برخی قواعد توسعه پیروی کند تا بتواند حرکتش را شروع کند: ۱. نرخ سرمایه‌گذاری کشور باید حداقل به ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی‌اش برسد. ۲. یک یا دو بخش تولیدی با میزان بالای رشد باید پایه‌گذاری شود ۳. یک چارچوب سازمانی، سیاسی و اجتماعی باید وجود داشته باشد یا ایجاد شود تا به توسعه این بخش‌ها کمک کند. به نظر می رسد که دولت قطر این مراحل رشد را در طول نیم قرن به سرعت طی کرده است. این در حالی است که حدود ۵۰ سال پیش رستو اقتصاددان برجسته توسعه به تهران آمد و اولین مدل توسعه را برای ایران طراحی کرد اما به درستی عملیاتی نشد.  این در حالی بود که در آن سوی خلیج فارس  قطر توسعه خود را شروع کرد. در این جا بعد نیست نگاهی به تاریخ و رشد کشور همسایه قطر داشته باشیم.

دولت قطر، کشوری در غرب آسیا است که در شمال شرقی شبه‌جزیره عربستان قرار دارد و تنها با عربستان سعودی مرز زمینی مشترک دارد و توسط خلیج فارس احاطه شده‌است. پایتخت این کشور دوحه است که بیش از ۸۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده‌است. در سال ۱۸۶۸ معاهده‌ای میان محمد بن ثانی آل ثانی با بریتانیایی‌ها امضا شد که طبق آن، بریتانیا جدایی قطر را به رسمیت شناخت و از آن پس تا کنون این منطقه به عنوان یک سلطنت موروثی توسط خاندان ثانی اداره شده‌است. پس از دوران امپراتوری عثمانی، قطر در اوایل سده بیستم تحت‌الحمایه بریتانیا قرار گرفت تا اینکه در سال ۱۹۷۱ به استقلال رسید. دولت قطر به لحاظ اقتصادی نظام مبتنی بر سرمایه داری نفتی با گرایش به توسعه زیر ساختها داشته و امروز به لحاظ زیر سا ختهای شهری و منطقه داری شرایط مناسب است. چشم انداز توسعه قطر  فقط در منطقه خاورمیانه خلاصه نشد و تفکرات حضور در اقتصاد و سرمایه گذاری جهانی دارد. کشور های عربی که به لحاظ اقتصادی وضعیت مطلوبی دارند به دنبال این هستند که با برگزاری رویداد های مهمی مانند جام جهانی اعتماد به نفس ملی خود را افزایش دهند. قهرمانی قطر در بازیهای قهرمانی فوتبال ملت های آسیا در دوره قبل نشان از برنامه ریزی و سرمایه گذاری در این ارتباط را دارد. این رویه در برنامه ریزی کلان  قطر ادامه دار است و بعید نیست در سال های آتی  المپیک  نیز در این کشور برگزار گردد.

البته مقایسه کشور ما با کشور همسایه از جهتی درست نیست به دلیل اینکه در این چهار دهه گذشته انواع فشار های سیاسی، نظامی و تحریم ها علیه ایران  اعمال شده است، اما  نداشتن چشم انداز مناسب، استراتژی جامع و سوء مدیریت برخی از مدیران  نیز در این باز ماندن از  مسیر توسعه نیز بی تاثیر نبوده است. به هر حال این امر و این اتفاق می تواند یک تلنگر برای ما باشد که در کنار اهداف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بهتر است توسعه کشور را در زیر ساختها مد نظر داشته باشیم، تا  انشالله در آینده نه چندان دور ایران نیز افتخار میزبانی رویداد های مهم فرهنگی و ورزشی جهان  قرار گیرد و از قافله رقابت ها فرهنگی و ورزشی عقب نماند. این امر در افزایش امید به زندگی و ارتقا سطح شادمانی در بین مردم و بویژه جوانان بسیار موثر است.

payamgooyesemnan