نقش شایعات و فیک‌نیوزها در بحران

یادداشت روز به قلم علی اکبر مختاری؛

نقش شایعات و فیک‌نیوزها در بحران

در شرایط بحران و جنگ، گسترش شایعات و اخبار جعلی به پدیده‌ای رایج تبدیل می‌شود. این مسئله در جوامعی که تحت حکومت‌های اقتدارگرا قرار دارند و شهروندانشان احساس تحقیر می‌کنند، با شدت بیشتری مشاهده می‌شود. از منظر جامعه‌شناختی، این پدیده بازتابی از چندین مؤلفه ساختاری و روان‌شناختی است که نیاز به تحلیل عمیق دارد.
مسئله اول فقدان اعتماد به نهادهای رسمی است. در حکومت‌های اقتدارگرا، نهادهای رسمی معمولاً اطلاعات را سانسور یا دستکاری می‌کنند. این امر به تدریج، موجب از بین رفتن اعتماد عمومی به منابع رسمی خبری می‌شود. هنگامی که شهروندان به صداقت دولت اعتماد ندارند، به منابع غیررسمی روی می‌آورند. شایعات در این شرایط به عنوان “دانش زیرزمینی” عمل می‌کنند که گاهی حاوی بخش‌هایی از واقعیت‌های پنهان شده هستند. محققانی مانند نیکلاس لومان بر این باورند که وقتی سیستم‌های رسمی ارتباطی ناکارآمد شوند، سیستم‌های غیررسمی جایگزین آن‌ها می‌شوند. این موضوع در چند دهه اخیر در ایران قابل فهم است. بخش عمده مردم مخاطبین فیک نیوز ها در شبکه های اجتماعی شده اند و از منابع رسمی اخبار و اطلاعات را دریافت نمی کنند و سلیقه رسانه ای جامعه تغییر یافته است.
مولفه بعدی نیاز به احساس کنترل در شرایط بی‌ثباتی است. در بحران‌ها، مردم با احساس درماندگی و عدم قطعیت مواجه می‌شوند. روان‌شناسی اجتماعی نشان می‌دهد که انسان‌ها در چنین شرایطی به دنبال روایت‌هایی هستند که به آن‌ها احساس کنترل بر اوضاع بدهد؛ حتی اگر این روایت‌ها مبتنی بر واقعیت نباشند. شایعات اغلب ساده‌سازی شده و علت‌های مشخصی برای پیچیده‌ترین مشکلات ارائه می‌دهند. این امر به ویژه در جوامعی که سال‌ها تحت سرکوب خبری و تحقیر سیستماتیک قرار گرفته‌اند، مشهود است. مولفه دیگر همبستگی اجتماعی و تعلق گروهی است. شایعات در بحران‌ها نقش مهمی در ایجاد و حفظ همبستگی اجتماعی ایفا می‌کنند. امیل دورکیم معتقد بود که در شرایط بحرانی، “همبستگی مکانیکی” تقویت می‌شود. به اشتراک گذاشتن شایعات می‌تواند راهی برای ابراز تعلق به یک گروه اجتماعی خاص باشد؛ به ویژه در جوامعی که حکومت سعی در تقسیم مردم دارد. این فرآیند گاهی حتی به شکل “دیگری‌سازی” دشمنان مشترک ظاهر می‌شود. توجه به شایعات در جوامع تحت اقتدارگرایی و انسداد سیاسی تنها یک واکنش غیرمنطقی نیست؛ بلکه نشانه‌ای از چندین شکاف ساختاری است. از بین رفتن اعتماد به نهادهای رسمی، نیاز به احساس کنترل، مقاومت نمادین و تقویت همبستگی اجتماعی همگی در این پدیده نقش دارند. این مسئله نشان می‌دهد که در چنین جوامعی، حقیقت به کالایی نایاب تبدیل شده که مردم سعی می‌کنند آن را از لابه‌لای شایعات استخراج کنند. درک این مکانیسم‌ها برای هرگونه تلاش جهت مقابله با اثرات منفی شایعات ضروری است.

payamgooyesemnan