گزارش روز (گزارشگر: مائده شریفی)

زبان فارسی در برزخ فضای مجازی

در پی ریشه گرفتن شبکه‌های مجازی و فرهنگ ویژه‎ای که چیره بر این اجتماع است، دغدغه برخی فرهیختگان که غم زبان فارسی را می‎خورند، یافتن پاسخ این پرسش است که «آیا سبک خاص نوشتار و گفتار فارسی در فضای مجازی در درازمدت، جایگاه زبان و خط فارسی معیار را تنزل خواهد داد؟» در اینباره نگرش‎های متفاوتی وجود دارد؛ برخی معتقدند این تغییر سبک و سیاق نوشتار، آغاز قطع ارتباط فرهنگی با متون کهن و سرچشمه تنزل «سواد نوشتاری» است. گروهی برآنند که از ظرفیت‎های بسیار بالای فضای مجازی برای توسعه خط و زبان فارسی می‌توان استفاده کرد و شماری یقین حاصل کرده‎اند که این خط و زبان تازه مرسوم شده، مانند لهجه و گویشی است که هریک از ما در مناسبات خصوصی و اجتماعیمان از آن استفاده می‌کنیم اما در جایگاه‌ رسمی، همگی به زبان معیار سخن می‎گوییم و به خط معیار می‎نویسیم و هیچ یک هم به دیگری آسیب نمی‏ رساند. حتی زبانشناسان هم، هنوز بر این موضوع متفق‌القول نشده‌اند. علی‌اشرف صادقی، زبانشناس، استاد بازنشسته دانشگاه تهران و چهره ماندگار حوزه ادبیات و مؤلف کتاب‎هایی چون «تکوین زبان فارسی»، «مسائل تاریخی زبان ‌فارسی» و «فرهنگ املایی خط ‌فارسی» است گلایه می‌کند از اینکه «چنانکه شایسته زبان و خط و ادبیات فارسی است، در آموزش و پرورش ما به آن توجه نمی‌شود؛ آخرین درسی که به آن اهمیت داده می‌شود، ادبیات فارسی و درس انشا است. زبان و خط و ادبیات فارسی در کشور ما همچون طفلی یتیم و بی‌سرپرست است که متصدی و مسئول مشخصی ندارد. اگر بخواهیم شاخص اطلاع از زبان و ادبیات فارسی را طی ۱۰۰ سال اخیر اندازه‌گیری کنیم، بی‌شک درمی‌یابیم که به‌طور مداوم در مقام پایین‌تری نسبت به گذشته قرار گرفته‌ایم.»

علیرضا سجادی یکی از شهروندانی بودکه در این خصوص عنوان نمود: امروز فضای مجازی دچار آسیب‌های زبانی و ادبی زیادی شده است، به عنوان مثال می توان به کاربرد زیاد شکسته نویسی، آشفتگی در رسم الخط ، وجود غلط‌ها ی زیاد املایی، مبهم گویی، معلوم نبودن جای ضمیر در بسیاری از جمله‌ها، راه پیدا کردن واژه‌های بیگانه و … اشاره کرد که این رویه در طول زمان خطرناک است و این هدیه فضای مجازی برای فارس زبانان در آینده است.

وی در خصوص از بین رفتن زبان فارسی هشدار داد و تصریح کرد: یکی از مهمترین پارامترهای هویتی یک ملت در کنار دین و خاک، زبان و فرهنگ بیانی یک ملت است.

سجادی با اشاره به اینکه امروز مردم ما نظرات خودشان در حوزه‌های مختلف چون اتفاقات اجتماعی و حتی رویدادهای شخصی زندگی را به شکل‌های مختلف تصویری و نوشتاری در فضای مجازی منتشر می‌کنند افزود: برخی سبک داستان، برخی شعر، برخی عکس و ده‌ها قالب دیگر را انتخاب می‌کنند. امروزه روند نوشتار در فضای مجازی، به ویژه در چند اپلیکشین مشهور داخلی و خارجی تغییر کرده است و متاسفانه کاربران نوعی از روال محاوره‌ای را برای انتقال مفاهیم انتخاب می‌کنند که به شدت رها، بی‌قید و بند، مبتذل و بی‌ادب است که این سبک نوشتاری به شدت روی ادبیات و زبان فارسی تاثیر می‌گذارد.

این شهروند با اشاره به اینکه غلط نویسی و ایجاز معمول در فضای مجازی دو آسیب ۱۰۰ درصدی برای زبان و ادبیات فارسی است که بدون شک به مرور به  فضای حقیقی هم سرایت می‌کند،  بیان کرد: حالا دیگر همه مشاهده کردیم که برای سلام تنها می‌نویسند “س”  وبجای آری از واژه” آرع” و … استفاده می شود.

وی با بیان اینکه این غلط‌ها کم کم دست به دست شده و به زبان و فرهنگ عمومی منتقل می‌شوند، گفت: این غلط نویسی ممکن است برای نسل ما شناخته شده باشد و مشکلی ایجاد نکند امابی شک نسل بعد را تحت تاثیر قرار داده و کودکان و نوجوانان ما تصور کنند که درست همانی است که در فضای مجازی نوشته می‌شود.

او در آخر سخنان خویش با توضیح اینکه باید نگاه واقع بینانه به این فضا داشته باشیم و برای مقابله با این اشتباهات فاحش ادبی می‌توان از همین فضای مجازی برای آموزش کاربران استفاده کرد گفت: در مجموع فضای سایبر می‌تواند تهدید و خطر جدی برای زبان فارسی باشد اگر آموزش‌های لازم در همین فضا و در این ارتباط انجام نشود.

نرگس مهدوی از دیگر افرادی بود که در این زمینه اظهار داشت: تفاوت های مهم نوشتار و گفتار، نارسایی های خط فارسی و محدودیت های سخت افزاری و نرم افزاری از علل لغزش های املایی در فضای مجازی به شمارمی آیند، رواج این غلط های املایی در دنیای امروز تبعات جبران ناپذیری به همراه خواهد داشت و فاصله گرفتن از صورت های صحیح، نه تنها منجر به کاهش دانش زبانی فارسی زبانان می شود، بلکه آموزش زبان فارسی به دیگران را هم دشوار خواهد ساخت.

وی افزود: راهکارهایی همچون دقت نظر در تالیف کتب آموزشی و تدوین طرح درس برای آموزش نگارش محاوره ای، ارتقای سخت افزارها و طرح های حمایتی می توانند در بهبود وضعیت نگارش فارسی در فضای مجازی اثرگذار باشند.

مهدوی با ابراز امیدواری از اینکه دستگاه‌های متولی و مسئولین در این زمینه دغدغه و اهتمام ویژه‌ ای باید داشته باشند، خاطر نشان کرد: مقام معظم رهبری نیز بارها در سال‌های اخیر به این مسئله اشاره کردند که من نگران زبان فارسی هستم. یک مرور ساده در اینترنت نشان می‌دهد رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران حداقل از اوایل دوران ریاست جمهوریشان تا کنون، همواره بر پاسداشت خط، زبان و ادب فارسی سفارش کرده‌اند. میزان حساسیت، دغدغه، دقت و اشراف ایشان به آسیب ‌های چند وجهی به میراث فارسی‌ زبانان دنیا، نشان ‌دهنده اوج اهمیت این موضوع در نظر ایشان است.

مهدوی همچنین در خصوص آسیب های چند وجهی به فارسی تصریح کرد: گرچه ستون و محور اصلی وجه تمایز هر زبانی، ساختار دستوری آن است و از این منظر فعلا آسیب بزرگی به زبان فارسی وارد نیامده است، اما امروزه آسیب شناسی فضای مجازی در ارتباط با زبان و ادبیات فارسی یک ضرورت غیرقابل انکار است زیرا همگان به ویژه ادیبان و نویسندگان خوب می‌دانند که زبان فارسی از اجزای اصلی هویت ملی است و باید با هر آنچه که باعث تخریب و از میان رفتن آن می‌شود برخورد شود.

وی یادآور شد: البته امروزه شاهد شیوه‌ های تازه ادبی در شعر و در نثر ادبی نیز هستیم و از سویی فراگیرشدن استفاده از اینترنت در حوزه زبان و ادبیات فارسی دارای محاسن و معایبی است که از جمله محاسن آن می‌توان به سرعت اشتراک‌گذاری و تعامل اندیشه‌ها و افکار و عقاید انسان‌ها با یکدیگر اشاره کرد و تاثیر و قدرتی که اینترنت و امکانات دیجیتالی در هماهنگ کردن چند حس آدمی به طور همزمان برای دریافت آن در ذهن دارد همچون تصاویر، آهنگ ها و متن ها، همگی این توانایی ها برای بشر بسیار خوشایند است.

مهدوی اذعان داشت: علاوه بر تاثیراتی که فضای مجازی بر ساختار اجتماعی و سبک زندگی بشر داشته است، ادبیات و زبان انسان را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داده و از جهاتی باعث رشد و بالندگی و از جهاتی موجب سستی و زیان آن شده است. در حال حاضر وجود ناهنجاری‌های متعدد و سلیقه‌ای بودن نوشتار در فضای مجازی بدون رعایت آداب و قوانین آسیب‌های عمیقی بر پیکره زبان و ادبیات فارسی وارد می‌کند، آسیب‌های که شاید در دراز مدت رفع و اصلاح‌ها بسیار مشکل باشد. تاثیر مخرب دیگری که فضای مجازی در این حوزه بر جای گذاشته است کاربرد واژه های بیگانه و نامأنوس بوده؛ در این زمینه واژگان بیگانه و خارجی آن هم با حروف فارسی و بسیار ناپسند بکار برده می شوند، مثلاً کاربران به جای اینکه بنویسند چند دقیقه دیگر میایم می‌نویسند: چند “مین” دیگه میام، و منظورشان از “مین” مخفف کلمه minutes است.

وی اظهار داشت: امروزه خلاقیت نقد ادبی به ویژه از سوی مخاطب عام، ناپخته و کم سن در فضای مجازی بسیار بی ارزش و به نوعی دچار آفت و دگرگونی نسنجیده شده است؛ از آنجا که وظیفه اصلی نقد شناخت ارزش و بهای اثر ادبی و تشخیص خوب و بد و ارزیابی آن بر اساس معیارهای ادبی شناخته شده در جهان است، اما متأسفانه امروز با یک لایک و استیکر و یا یک عبارت کوتاه مورد دلخواه مخاطب و یا به دلیل شناخت قبلی و ارتباط دوستانه با نویسنده انجام گرفته، میل شخصی جای نقدهای سازنده را در ادبیات گرفته است.

الهه عظیمی نیز از دیگر کسانی بود که در این خصوص تصریح نمود: در حال حاضر فضای مجازی به شدت بر زبان فارسی تأثیر گذاشته و وجود ناهنجاری های متعدد و سلیقه‌ای بودن نوشتار در این فضا، بدون رعایت آداب و قوانین آسیب‌های عمیقی بر پیکره زبان و ادبیات فارسی وارد می‌کند. آسیب‌هایی که شاید در دراز مدت رفع و اصلاح آنها بسیار مشکل باشد.

عظیمی در ادامه خاطر نشان کرد: باید اعتراف کرد فضای مجازی، از نظر اطلاع‌ رسانی و در میان گذاشتن نظر با خوانندگان، سطح وسیعی را اشغال کرده است، اما برای مردم بی‌حوصله که سریعاً قصد دارند به ‌نتیجه برسند، فضاهای گسترده اما کم‌عمقی را فراهم کرده است، لذا با توجه به اینکه ممکن است خواننده‌ های نوشته‌ های مجازی به ‌صورت عمومی فراوان باشند، شاید بتوان گفت این فضا برای اطلاع‌رسانی مفید است نه برای الگوسازی.

وی یکی از مهم‌ترین خصوصیات فضای مجازی را تبدیل مفصل‌خوانی به خلاصه‌خوانی دانست و گفت: کاربران این فضا به کوتاه خواندن عادت دارند و سیل اطلاعات در این فضا که خیلی هم مفید نیست، و نیز وقت کم، این خلاصه خوانی را تشدید کرده است.

عظیمی همچنین بیان کرد: به نظر من در این زمینه مسئولین مربوطه باید در تدوین کتاب‌های فارسی و نگارش در سطوح مختلف از ابتدایی تا پایان دبیرستان دروسی را در زمینه چگونگی کاربرد درست آیین زبان و نگارش زبان فارسی در کتب درسی بگنجاند، از این رو باید با نگارش درست و اصولی در حفظ و پاسداشت این فرهنگ غنی کوشید تا از شکاف میان نسل ها و اختلال حافظه بصری خواننده جلوگیری شود.

وی تصریح نمود: آسیب شناسی فضای مجازی در ارتباط با زبان و ادبیات فارسی یک ضرورت غیر قابل انکار است زیرا همگان به ویژه ادیبان و نویسندگان خوب می دانند که زبان فارسی از اجزای اصلی هویت ملی است و باید با هر آنچه که باعث تخریب و از میان رفتن آن می شود، برخورد شود. اکتفا کردن به مخاطبان محدود، غافل شدن از کیفیت متون ادبی، پیدا شدن غلط‌های املایی و نگارشی، عدم وجود امنیت کافی، ۲ برابر شدن تأثیر منفی متون ادبی مسموم و… از جمله موارد منفی تاثیر فضای مجازی در ادبیات به شمار می رود که برای رفع نگرانی هایی که در خصوص آسیب ها و تهدیدهای فضای مجازی برای زبان و ادبیات فارسی وجود دارد باید از این فضا به بهترین شکل ممکن برای توسعه و ترویج آن استفاده کرد. در واقع نباید شبکه های اجتماعی را تهدیدی برای زبان و ادبیات فارسی دانست بلکه باید زمینه ای را فراهم ساخت تا با استفاده درست و فرهنگ سازی بالندگی این زبان را رقم زد.

عظیمی در آخر سخنان خود بیان نمود: در شبکه های مجازی سرعت تبادل اطلاعات بسیار بالا است و مطالب بدون هیچ گونه پیش فرضی آماده می شوند و همین عاملی به شمار می رود تا درصد خطاها بالا رود. البته این موضوع در میان کارشناسان ادبی و نویسندگان کمتر از بقیه وجود دارد اما این فرهنگ در میان عموم مردم رواج ندارد و درست نویسی برای آنها آشکار نیست و بیشتر آنها در واقع بلد نیستند که درست بنویسند. همین مطالب منتشر شده و گپ های عمومی در فضای مجازی گاها شلخته نویسی را به وجود می آورد و تاثیر منفی بسزایی نیز در زبان فارسی می گذارد. تغییر کلمه ها به صورت آشکار، خلاصه نویسی، نوشتن تنها یک حرف که باقی آن را خود مخاطب باید حدس بزند از جمله مواردی به شمار می روند که امروزه در فضای مجازی رواج زیادی یافته است. این تحول بسیار ناخوشایند و نگران کننده به نظر می رسد که باید در جهت رفع آسیب های همراه با آن چاره ای اندیشید زیرا ممکن است امکان تفاهم نوشتاری در زبان فارسی به مقدار زیادی از دست برود.

در آخر با یکی از اساتید ادبیات فارسی به عنوان کارشناس صحبت کردیم که در این خصوص عنوان نمود: زبان، ادبیات و نوشتار عمومی جامعه با یکدیگر تعامل مستقیم دارند و زبان تحت تأثیر مسائل مطرح در جامعه قرار می‌گیرد و حتی بسیاری از محققان نیز که باید حافظ و نگهبان ادبیات باشند خود تحت تأثیر جو حاکم بر فضای مجازی و جامعه قرار گرفته‌اند.

وی افزود: در حال حاضر فضای مجازی به شدت بر زبان فارسی تأثیر گذاشته است و وجود ناهنجاری‌های متعدد و سلیقه‌ای بودن نوشتار در این فضا بدون رعایت آداب و قوانین آسیب‌های عمیقی بر پیکره زبان و ادبیات فارسی وارد می‌کند. آسیب‌هایی که شاید در دراز مدت رفع و اصلاح‌ها بسیار مشکل باشد.

این استاد زبان و ادبیات فارسی ادامه داد: در بسیاری از موارد قوانین بسیار ساده دستور زبان نیز در متون نگارش شده در فضای مجازی رعایت نمی‌شود مثلاً واژه “می‌خواهم” به حالت عامیانه “میخوام” نوشته می‌شود.

این کارشناس در خصوص نقش فرهنگستان زبان و ادب فارسی در کنترل تأثیر فضای مجازی بر ادبیات تاکید کرد: فرهنگستان زبان و ادب فارسی در انجام وظایف اصلی خود نیز آنچنان که باید و شاید عمل نمی‌کند و موضوعاتی چون تأثیر فضای مجازی بر ادبیات را نادیده گرفته است. در شرایط کنونی رسانه‌ها اعم از رادیو، تلویزیون، روزنامه و غیره باید تلاش خود را در به کارگیری واژه‌های طراحی شده از سوی فرهنگستان افزایش دهند و این کار می‌توانند کمک شایانی به نحوه نوشتار در فضای مجازی نیز کند.

وی تصریح نمود: کاربران فضای مجازی طیف گسترده‌ای با سن و سال‌های مختلف و سطح تحصیلات متفاوت هستند که برخی از آنان شاید چندان غم زبان‌فارسی و خط فارسی را هم نداشته باشند. بر این باورم این شبکه‎ها تیشه‌ای به‌دست گرفته‎اند و در حال قطع ریشه زبان و خط‌ ‌فارسی هستند و هیچ کس هم توان مقابله با آنان را ندارد. بسیاری از این‎ کاربران آگاهی‎ کمی از سیر زبان و خط‌‌ فارسی و تاریخ تحولات آن دارند و فکر می‎‏کنند به راحتی می‎توان هر تغییری را در زبان و خط ایجاد کرد؛ حال آنکه خط و زبان، قواعد خودش را دارد. حتی دانشجویان رشته ادبیات فارسی در مقطع دکتری هم با نثر شکسته برایم پیام می‌دهند که من به آنان معترض می‌شوم. در مقابل این عده پر تعداد، کاربران محدودی هم در فضای مجازی هستند که به واقع از خط و زبان فارسی پاسداری می‌کنند.

این استاد اظهار داشت: متأسفانه زبان و خط فارسی متصدی و مسئول مشخصی ندارد و هیچ نهادی نیست که اصولی را برای استفاده از زبان و خط فارسی برای رسانه‌ها و فضای مجازی مدون کند. در واقع فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی باید این امر را تحت نظارت بگیرد اما فرهنگستان، اغلب برای اندیشمندان و استادان دانشگاه برنامه‌ریزی می‌کند؛ برای آنانی که می‌خواهند کتاب‌های علمی را از زبان‌های بیگانه به فارسی ترجمه کنند اصطلاحات علمی فارسی وضع می‎کند و به رسانه‎ها و فضاهای مجازی به هیچ‌وجه نمی‎‎پردازد.

وی در ادامه سخنان خود افزود: برخلاف شما که معتقدید سبک خاص خط و زبان فارسی در فضای مجازی در درازمدت جایگاه خط و زبان فارسی معیار را تنزل می‎دهد و این تغییر خط سبب قطع ارتباط فرهنگی ما با گذشتگان و متون کهن می‌شود، گروهی معتقدند این خط و زبان مانند لهجه و گویشی است که در جامعه بدان سخن گفته می‌شود و خط و زبان رسمی و معیار را تحت‌الشعاع قرار ‌نمی‌دهد. اما باید بدانیم که در مدرسه‌های ما درباره خط، زبان و ادبیات فارسی بسیار اهمال می‌شود. در آموزش و پرورش ما چنان که شایسته زبان و خط و ادبیات فارسی است، به آن توجه نمی‌شود؛ آخرین درسی که به آن اهمیت داده می‌شود، ادبیات فارسی و درس انشا است. تأکید و تمرکز اغلب خانواده‌ها بر دکتر و مهندس شدن دانش‌آموزان و دانشجویان‌شان و دروس متعلق به این رشته‌ها است. زبان و خط و ادبیات فارسی در کشور ما ولی و سرپرستی ندارد و همچون طفلی یتیم و بی‌سرپرست است. این مسأله، موضوعی ریشه‌ای است. نه تنها فضای مجازی باید اصلاح شود، بلکه در مدارس نیز املا و انشا باید از پایه، بسیار جدی گرفته شود.

این استاد دانشگاه در آخر گفت: در زمانی که ما مدرسه می‌رفتیم، معلمان ادبیات ما برای نوشتن انشا مقیدمان می‌کردند که آثار نویسندگان خوش‌قلم فارسی را بخوانیم و بعد انشا بنویسیم. برای مثال معلم دبیرستان من، ما را مکلف کرده بود که دو کتاب «اندیشه» و «آیینه» را از محمد حجازی بخوانیم تا در نوشتارمان از آنها الگو بگیریم و با دیدن واژگان جدید در اثر مطالعه مداوم، املایمان هم ارتقا پیدا کند؛ البته شاید حقوق معلمی آن روزگار  معیشت معلمان را تأمین می‌کرد و از آنان انسان‌های مسئول و متعهد نسبت به فرزندان، فرهنگ، خط و زبان و ادبیات سرزمین‌شان می‌ساخت ولی امروز این چنین نیست.

payamgooyesemnan