یادداشت روز به قلم علی اکبر مختاری؛

راز ماندگاری مناسک دینی

مراسم پیاده روی اربعین در سالهای گذشته به سبب مشکلات بهداشتی و آسیبهای پاندومی به صورت نیمه تعطیل و مختصر برگزار شد. به همین جهت امسال به دلیل برگشتن به شرایط قبل کرونا و عادی شدن فضا، سیل عظیمی از شیعیان و مسلمانان، متقاضی حضور در مناسک اربعین بودند. در این بین تداخل عوامل سیاسی و تشویق مردم توسط دولت برای حضور حداکثری در این مراسم و ازدیاد بیش از حد جمعیت و مشکلات و ناهماهنگی ها در مسیر، موجب اتفاقات تلخ و ناگواری برای برخی از زائرین شد. عدم هماهنگی بین دولتها در بازگشایی مرزها در زمان پیک جمعیت و سرگردانی و بلاتکلیفی زائران ایرانی و غیر ایرانی در پشت مرزهای عراق و مشکلات ترابری و حمل و نقل و ازدحام و فشار جمعیت در برخی مکانها که موجب مرگ برخی از زائران شد از نکات منفی مراسم اربعین امسال می باشد و در آینده بر سوگیری و گرایش افراد در جهت حضور یا عدم حضور در این مراسم تاثیر بسزایی دارد.

مناسک دینی همانند عزاداری ها و پیاده روی اربعین، گنجینه عظیمی در تشیع هستند که هرچند به ابعاد فردی، عبادی و معرفتی آن کمابیش توجه شده است؛ اما به ابعاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آنها و جایگاه و ظرفیتهایشان در جهت تعالی و توسعه فرهنگ فردی و گروهی، چندان توجهی نشده است. اربعین از این منظر، صرفاً یک آیین مذهبی و درون دینی نیست؛ بلکه باید آن را مانند آیینی انسانی، فراملیتی، فرامنطقه ای و حتی فرادینی برشمرد که ظرفیتهای پیدا و پنهان آن می تواند در راستای تحقق پویشهای انسانی و معنوی جامعه محور و افزایش همدلی و  همبستگی جوامع اسلامی بکار گرفته شود .

رویداد پیاده روی اربعین اگر چه یک مناسک درون دینی در تشیع است ولی می تواند به یک ابر رخداد و یک ابر رسانه در جهت افزایش همکاریهای بشر دوستانه و فعالیتهای مدنی منطقه ای و فرا ملی تبدیل شود.

این آیین در طول تاریخ و تاکنون فراز و فرودهایی داشته است چنانچه پس از این نیز عوامل و مولفه هایی میتواند موجب تعالی یا زوال این پدیده فرهنگی اجتماعی گردد.

در خصوص ظرفیتها و آسیبهای مراسم پیاده روی اربعین مطالب بسیار گفته شده است، برآمدن و فروکاستن نقش و تاثیر پیاده روی اربعین در زندگی اجتماعی مسلمین به عوامل و مولفه های مختلفی مرتبط است ولی در این یادداشت به اختصار به چند نکته مهم اشاره میشود.

به عقیده برخی اندیشمندان علوم اجتماعی دولتها از چند عامل برای تداوم، تثبیت و خودیاری بهره میگیرند عامل اول قانون و وضع الزامات مختلف توسط حاکمیت است. دوم بهره گیری از مناسک و آئین ها و متعلقات فرهنگی جامعه و سوم استفاده از رویه های غیر رسمی در حوزه عمومی است. لذا بعد از قانون که خود امری ضروری در حمایت دولتها از خود و نظم بخشی به کنترل و اداره جامعه است نقش مناسک و آئین ها و چنگ انداختن دولتها بر ارزشها و سوگیریهای فرهنگی جامعه برای تقویت پایه های مشروعیت خود امری اساسی و مهم تلقی میگردد.  متاسفانه میزان دخالت دولتها در همه مناسک و به ویژه در اجتماع عظیم پیاده روی اربعین میتواند در انزوا و تضعیف آن نقش داشته باشد.

از سویی با توجه به کشمکش های گروههای سیاسی درون عراق، در هفته های گذشته  درگیری بین طرفداران جریان صدر و گروههای طرفدار ایران شدت گرفت و با دخالت علما و صبوری ارتش و پلیس قائله موقتا خاتمه پیدا کرد. لذا در درون عراق به جهت نفوذ ایران در شکل دهی به گروههای نیابتی، ذهنیتها نسبت به ایران حساس تر شده و نقش و تاثیر ایران در سیاست عراق به شدت مورد رصد و بازبینی قرار گرفته است. لذا حضور یا عوم حضور ایران در عراق و نتایج و پیامدهای سیاسی فرهنگی آن به یک مسئله مهم در محافل سیاسی دو کشور بدل شده است. خود محوری و دخالتهای مستقیم و غیر مستقیم دولتها در امور داخلی یکدیگر بدون دور اندیشی مخاطرات و لطمات جدی به رابطه بین ملتها وارد خواهد کرد و قطعا موجب پررنگ شدن بی اعتمادی و تفرقه و نهایتا فعال شدن ناخواسته نقش طرفین در نقشه دشمن خواهد شد.

نکته دیگر تلاش برای وحدت و برقراری محبت و همدلی بین ملتهاست و این مسئله جزو آمال و  آرزوهای بزرگان و مصلحین جامعه اسلامی است. لذا توصیه هایی که در ایام اربعین در خصوص کلی نگری و  عدم بحث و جدل با دیگر زائرین  و تاکید بر صبر و خویشتنداری در همجواری با دیگر گروهها و مذاهب و سلایق مختلف، امری نیکو و پسندیده است و باید توجه بیشتری بدان شود.

نکته دیگر بهره گیری از ارزشهای کار جمعی و گروهی در زندگی مردم و جامعه پذیری نسلهای جوان از این پدیده بزرگ معنوی است. سنتهای ناسالم فرهنگی بین ایرانیان از خود محوری و خود مداری تا رقابتهای دائم در کسب رتبه و ثروت و شهرت و خشونت گرایی و حذف دیگران میتواند با تداوم چنین مناسکی که ایثار و اخلاص و کار گروهی و مدنی در آن شدت یافته است  تعدیل شود و حداقل نسلهای جدید را از نتایج و پیامدهای همکاری در صلح، گفتگو، مدارا و همزیستی مسالمت آمیز با دیگر مردم جهان آگاه سازد.

مناسک و آئین ها از پدیده های  مدنی و غیر دولتی است و میزان استمرار یا انحراف و زوال آنها با دخالت دولتها و نفوذ قدرت ارتباط دارد. لذا دولتها باید نسبت به مردمی ماندن و غیر دولتی شدن مناسک دینی پایبند بوده و در جهت تعمیق همگرایی و همبستگی بین ادیان و ملتها تشریک مساعی داشته باشند.

payamgooyesemnan