زبان غنی سمنانی در خطر انقراض !

گزارش روز (گزارشگر: صدیقه رهایی)

زبان غنی سمنانی در خطر انقراض !

زبان فارسی زبان رسمی و مشترک بین تمامی اقوام ایرانی است، اما درکشور ایران که کشوری با  اقوام متعدد به شمار می رود، به جرات می توان زبان‌های مختلف را جست‌وجو کرد ، زبان‌هایی که هرکدام از آن‌ها در نقطه‌ای از این مرز و بوم و حتی خارج از مرزهای کنونی ایران گویندگانی دارند و هویتی مستقل، اما همه فرزندان مادری مشترک هستند و مانند یک خانواده در گذر از فراز و نشیب تاریخ، دچار دگرگونی سرنوشت شده اند . یادگارهای مادرِ زبانِ فارسی را می توان در کتیبه‌های هخامنشی جست و جو کرد زبان فارسی ، زبان پارس ها بوده است که نوشته های روی کوه ها ، ستون ها و ظرف های گلی یادگارهایی است که از آن دوران باقی مانده است .

اهمیت و نقش زبان فارسی به عنوان زبان رسمی کشور ایران و وسیله ارتباطی مشترک همه ایرانیان بر همه کس روشن است. زبان فارسی، گذشته از نقش ارتباطی آن، به عنوان یادگار کهن گذشتگان ما، همواره عاملی برای ایجاد وحدت میان اقوام مختلف این سرزمین به شمار رفته است. با وجود این نباید فراموش کرد که در کنار این زبان، زبانهای محلّی متعددی در این کشور وجود دارند که شمار گویندگان برخی از آنها از مرز چند میلیون فراتر می رود. هر یک از این زبانها به عنوان زبان مادری یک قوم یا گروهی ایرانی بخشی از فرهنگ و هویت آنها را منعکس میکند و آداب، رسوم و باورهای آنها را از نسلی به نسل دیگر منتقل می نماید. اصولا تحول و دگرگونی زبانها تحت تأثیر عوامل درون زبانی و یا برون زبانی صورت میگیرد و همه زبانهای ایرانی نیز در طول زمان دستخوش تغییرات و تحولّات گشته اند. ولی آنچه نگران کننده است این است که تغییرات تدریجی باعث زوال یا نابودی یک زبان گردد.

موضوعی که باعث شده است تا به این مقوله بپردازیم این است که متاسفانه با نگاهی به نقشه زبان های در معرض خطر ایران متوجه شده ایم که زبان سمنانی با بیش از سه هزار سال قدمت در خطر انقراض قرار دارد گرچه جلوی روند انقراض زبان‎ها را نمی‏‌توان به طور کامل گرفت، اما می‎شود در مقابل آن مقاومت کرد و آن را کاهش داد. لذا برای حفظ و ترویج این زبان ، نقش مسئولان، مردم و رسانه ها را نمی شود نادیده گرفت . زبان سِمنانی (به سمنانی: سِمَنی زِفون)، یکی از زبان‌های ایرانی است. زبان سمنانی از شاخه ی زبان‌های ایرانی شمال غربی است و در عین حال زبان انتقالی میان زبان‌های ایران مرکزی و حاشیه دریای خزر به‌شمار می‌آید.

زبان رسمی مردم استان سمنان مانند همه ایرانیان فارسی دری (پهلوی) است اما به لحاظ گستردگی و عوامل جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی، از تعدد و تنوع گویش‌ها و لهجه‌های خاصی برخوردار شده‌است. این تنوع تا حدی گسترده است که محققان سمنان را جزیره لهجه‌ها می‌دانند به این دلیل که در این منطقه تنوع گویشی خاصی وجود دارد تا جایی که در برخی محله‌ها نیز در نوع گویش تفاوت‌هایی مشاهده می‌شود

آرتور کریستن‌سن (لغت‌شناس دانمارکی) در حدود سال ۱۹۱۴ درباره این زبان پژوهش کرده‌است و معتقد است: «زبان سمنانی به قدری با سایر لهجه‌های ایرانی نظیر مازندرانی و گیلکی و غیره اختلاف دارد که خود ایرانی‌ها می‌گویند، بدون اینکه این زبان‌ها را فرا گرفته باشیم، درک می‌کنیم ولی زمانیکه دو سمنانی با هم صحبت می‌کنند، هرگز زبان آنها را نمی‌فهمیم.»

زبان سمنانی در فهرست میراث معنوی کشور به عنوان یکی از زبان‌های شناخته شده در ایران ثبت ملی شد.

سالهاست کتاب زبان سمنانی جز کتاب های درسی دانش آموزان است اما متاسفانه فقط هزینه ای اضافی بر دوش خانواده هاست . زیرا فکری برای اینکه مدرسی برای آن در نظر بگیرند نشده است .

اما با تمام بی مهری هایی که به این زبان شده است باید بگوییم کسانی هستند که برای حفظ و معرفی این زبان تمام توان خود را به کار گرفته اند و از هیچ کوششی دریغ نکرده اند .

استاد فرهنگ شکوهی شاعر، نویسنده، مدرس و پژوهشگر فرهنگ عامه، زبان و ادبیات شفاهی سمنان ،کارشناس زبان و ادبیات عربی و دبیر بازنشسته آموزش و پرورش که با افتخار فراوان اعلام می داریم که ایشان  از سال ۱۳۷۰ تا به حال با روزنامه پیام همکاری داشته، مطالب و مقالات زیادی با نام خود و اسم‌های مستعار «ف- نگرش»، «خیراندیش»، «ترندوک»، «میرزا فضل الله»، «ف ناساری»، «ف بی خین»، «شُراتی»، «پیروک» و چند نام دیگر را به چاپ رسانید و سال‌ها صفحه فرهنگ و ادب این روزنامه را اداره نموده است. آنچه در سمنان سروده های شکوهـی بـرای گـویش­پـژوهان و گـویشوران سودمند است کاربرد واژگان و ساختارهای گویش سمنانی است . استاد چـونان کسـی کـه بـر بلنـدایی ایستاده و از میان مه و غبار به دوردست ها می نگرد؛ به گذشته سمنان و گویش سمنانی چشم دوخته است . دغدغه این استاد گرانقدر که کتاب های ارزشمند زیادی از او چاپ شده است را می توان در خصوص زبان و فرهنگ سمنانی را در این شعر به وضوح درک کرد.

هی نواتمون  سمنی تا کُ دارین یِ  ماکرین؟_هماره نگفتیم سمنانی [ را ]  شگفت است که دارید از یاد می برید؟

اَگِ  آرو سمنی فکر ناکرِین کی ماکرین  _اگر امروز [ به ]سمنان فکر نکنید کی خواهید کرد

سمنی بایین آرو پی خوشتَر و وَچُنَ  _سمنانی بگویید از امروز خودتان [ با ] بچّه­ها

مشغولَ ذنبه­این اِن زفون اگ یِ  واکرین

مشغول  ذمّه­اید این زبان را اگر از یاد ببرید

فرهنگ شکوهی سالهای متوالی عمر خود را وقف فرهنگ و زبان سمنانی کرده است .

رامین حسن زاده نودهی در دانشگاه بوعلی سینای همدان در رشته مترجمی زبان انگلیسی در مقطع لیسانس فارغ التحصیل شد، سپس برای تحصیل ایتالیا مهاجرت کردو در رشته زبان های شرقی دانشگاه ساپینزا رم ایتالیا در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد ادامه تحصیل داد .

او هم اکنون دانشجوی مشترک دکترا در دو دانشگاه ساپینزا رم ایتالیا و گوته فرانکفورت آلمان می باشد . تحقیق و پایان نامه دکترایش با پیشنهاد استادش در رم روی زبان سمنانی می باشد . تخصص او بر روی زبان هایی چون سمنانی و گیلکی و تالشی می باشد .

حسن زاده می گوید استان سمنان یکی از قدیمی ترین مناطق سرزمین ایران است که به عنوان ایالت کومش یا قومس در منابع تاریخی از آن یاد شده است و در تمام دوره های حکومت هخامنشیان کومینه یا کومشیان بخشی از ایالت بزرگ پارت بودند .دانشمندانی چون مرحوم منوچهر ستوده این استان را جزیره زبان ها می نامد . دلیل این نامگذاری را شاید بتوان جایگاه تاریخی و جغرافیایی این استان دانست که از دیرباز محل گذر کاروان ها و تجار بود و سبب ترکیب راه های تجارتی و مسافرتی شده است .

زبان سمنانی زبان مردم شهر سمنان و روستاهای اطراف آن چون خیرآباد ،محمود آباد و احمد آباد است. بر اساس طبقه بندی سنتی زبان شناسی ،زبان سمنانی در گروه زبان شمال غربی طبقه بندی می شود و در کنار زبان هایی همچون گیلکی ،مازندرانی ، تالشی ، تاتی ،گورانی ،هورامی و زازاکی جای می گیرد .

حسن زاده در ادامه گفت مطالعه زبان سمنانی قدمتی ۱۵۰ ساله دارد که می توان به مقاله کوتاه هوتن شیندلرآلمانی و جیمز باست انگلیسی اشاره کرد .در اوایل دهه نود میلادی کار به روی زبان سمنانی شکل جدی تری به خود گرفت که در این میان می توان به کتاب ارزشمند دستور زبان سمنانی آرتور کریستنسن دانمارکی اشاره کرد اثری که بعدها سنگ بنای آثار مرگن اشتیرنه قرار گرفت تا او بتواند دو مقاله ارزشمند در خصوص زبان فارسی به زبان انگلیسی منتشر نماید . در اواخر دهه نود میلادی جوانی ایرانی به نام محمدرضا مجیدی پایان نامه دکترای خود را در هامبورگ آلمان به روی ساختار دستوری و آوایی زبان سمنانی اختصاص داد .این پایان نامه بعدها به صورت کتاب در این دانشگاه به چاپ رسید و مورد توجه ایران شناسان غربی قرار گرفت .

حسن زاده با بیان اینکه خوشبختانه در سال های اخیر مطالعه بر روی زبان سمنانی در ایران و به خصوص در شهر سمنان مورد توجه قرار گرفته است افزود:  ماحصل این تلاش ها به چاپ و نشر صدها جلد مقاله و کتاب در حوزه زبان و فرهنگ سمنانی منتهی شده است که می تواند به غنا بخشی زبان و فرهنگ سمنانی کمک کند .

بدون اغراق می توان زبان سمنانی را یکی از محافظه کارترین زبان ایرانی دانست زبانی که بسیاری از ویژگی های ساختاری و دستوری چون جنسیت دستوری و ساختار صرفی و نحوی را در خود حفظ کرده است .

با این تفاسیر اما سوال اساسی این است که اکنون زبان سمنانی در چه شرایطی قرار دارد ؟

بر اساس مطالعات انجام شده متاسفانه زبان سمنانی در میان زبان های آسیب پذیر قرار گرفته است این نشان دهنده آن است که گویشوران نسل جوان دیگر رغبت و علاقه ای به استفاده از زبان سمنانی در مکالمات روزمره خود ندارند و بسیاری از آن ها حتی به این زبان آشنایی ندارند به عبارت ساده تر زبان سمنانی دچار یک گسست زبانی شده است .

حسن زاده ادامه داد به نظر بنده زنگ خطر برای زبان سمنانی به صدا در آمده است و اگر در این باره چاره ای اندیشیده نشود تا چند سال آینده دیگر اثری از آن باقی نمی ماند .

حال پرسش اساسی این است که برای جلوگیری از فراموشی زبان سمنانی چه باید کرد ؟

در این عرصه تک تک نهادها بایستی با جدیت هر چه تمام تر وارد شوند .نهادهایی چون استانداری ،دانشگاه ها و نهادهای آموزشی ،اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان ،اداره کل میراث فرهنگی و همچنین صدا و سیمای مرکز سمنان می توانند نقش مثبتی ایفا کنند .

استانداری سمنان به عنوان یک سازمان دولتی می تواند نهاد سمنان شناسی یا فرهنگستان زبان و ادب سمنانی را تاسیس نماید تا این نهادها بتوانند متولی و برنامه ریزی زبان سمنانی و دیگر زبان های استان سمنان باشد و همچنین بتواند به عنوان یک نهاد حامی ، طرح های پژوهشی در خصوص زبان و فرهنگ سمنانی ارائه دهد .

دانشگاه سمنان می تواند با برگزاری سمینار و کنفرانس ملی و بین المللی در حوزه زبان و فرهنگ سمنانی نقش بسزایی داشته باشد .

اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی می تواند شاعران و نویسندگانی که در حوزه زبان سمنانی قلم می زنند مورد حمایت های مادی و معنوی قرار دهد تا این عزیزان بتوانند با دلگرمی بیشتر در این حوزه فعالیت کنند .یکی از این حمایت ها می تواند چاپ و نشر و ترویج آثاری در حوزه زبان و فرهنگ سمنانی باشد .

حسن زاده از نقش مهم صدا و سیمای مرکز سمنان گفت و افزود: با ساخت برنامه ها و فیلم های کوتاه طنز به زبان سمنانی می توان تاثیر زیادی در پایداری زبان سمنانی داشت .برنامه های مفرح کودک در غالب زبان سمنانی ، مستندهای تصویری و برنامه های آموزشی را می توان در این بحث جای داد .

ناگفته نماند اجرای این گونه برنامه ها زمانبر و تدریجی خواهد بود لذا نباید انتظار داشت که سازمان ها و افراد در بازه زمانی کوتاه بدون حمایت های مادی و معنوی بتوانند کاری از پیش ببرند .

حسن زاده در پایان با اشاره به اینکه زبان سمنانی تنها یک زبان محلی نیست افزود این زبان مجموعه ای از باورها و اندیشه های نیاکانمان است که در قالب زبان تبلور پیدا کرده است ، نابودی هر زبان ایرانی به معنای نابودی بخشی از فرهنگ سرزمین مان ایران است .پس در این راه دشوار بایستی تک تک ما از این فرهنگ و زبان پاسداری کنیم .

ماشالله محقق را بی شک تمامی همشهریان می شناسند او با شعرهای سمنانی و با لهجه زیبا نقش مهمی را در شناساندن این زبان پیچیده در سمنان ایفا کرده است . حجره ای قدیمی در بازار کوچک سمنان دارد وقتی گذری از آن جا داشته باشید نوار کاست قدیمی با اشعار زیبای سمنانی که در ضبطی قدیمی قرار می گیرد و فضای بازار با صدای موسیقی سمنانی آکنده می شود .

محقق یکی از سمنانی هایی است که علاقه وافری به زبان و فرهنگ سمنانی دارد و از یک سو ناراحت از این همه بی مهری هایی که نسبت به زبان سمنانی می شود . او از عمده دلایل کمرنگ شدن این زبان در خانواده ها را ورود مهاجرانی از جاهای مختلف کشور می داند .

محقق گفت در گذشته سمنان این حجم از جمعیت را نداشته است لذا همه سمنانی بوده و در خانواده ها سمنانی صحبت می کردنداما با ورود مهاجران به این شهر و ازدواج های صورت گرفته باعث می شود تا زبان سمنانی جای خود را به زبان فارسی در این خانواده ها جای دهد .

موضوع دیگر سمنانی هایی که با توجه به شرایط امروز دیگر تمایلی به صحبت کردن با زبان سمنانی ندارند .اما بنده با هر سمنانی با زبان خودم صحبت می کنم حتی اگر طرف مقابل تمایلی به این زبان نداشته باشد .

محقق نقش آموزش و پرورش را در این رابطه از اساسی ترین راه های مقابله با کمرنگ شدن این زبان مادری دانسته و گفت آموزش و پرورش می تواند با استفاده از کسانی که مسلط به زبان سمنانی هستند جهت آموزش به دانش آموزان استفاده نماید .

یکی دیگر از همشهریان سمنانی که دغدغه این را دارد که مبادا این زبان بر اثر بی توجهی ها فراموش شود محمد عموزاده است او یکی از دبیران دبیرستان های سمنان بوده است که در حال حاضر بازنشسته آموزش و پرورش و همچنین کارشناس فرهنگ عامه سمنان است .

وقتی از زبان سمنانی صحبت می کند هیجان را می شود در نگاهش احساس کرد مردی دوست داشتنی که با لهجه شیرین سمنانی دل بستگی خود را ابتدا به زبان فارسی و پس از آن به زبان کهن سمنانی گره می زند .

محمد عموزاده زبان سمنانی را با قدمتی چند هزار ساله از میراث گرانبهای قوم آریایی می داند که با همت و فداکاری و با کمترین صدمه از دست برد حوادث به ما سپرده اند که شاید ما برای حفظ این میراث گرانقدر چندان موفق نبوده ایم به آن شکلی که گذشتگان به عنوان امانت به ما سپرده اند هر چند دلایل فراوانی در این رابطه وجود دارد.

عموزاده مزیت این زبان کهن را همچون زبان اوستایی در رعایت مقررات مذکر و مونث دانسته است پس زبان سمنانی را می توان از غنی ترین زبان های موجود در ایران دانست زبان سمنانی را می توان نزدیک به زبان پهلوی دانست که طی دوره های گوناگون دست نخورده باقی مانده است و این افتخاری بزرگ است .

برای سوم شخص غائب مذکر(ژو) و برای سوم شخص مونث (ژین) به کار می رود گاهی کلمات را به شکل خاصی جمع می بندند . میردکا (یک مرد) جنی کا (یک زن ) میردی (جمع مردها) و جنی (جمع زنان) که این جمع ها در زبان های متداول فعلی تقریبا نادر است و خوشبختانه تا امروز توانسته تمام قواعد دستوری خود را حفظ کند به طوری که هر لغتی را تا تکلیف مذکر و مونث مشخص نشود وارد زبان کهن سمنانی نمی شود .

عموزاده در ادامه گفت در سایه پیشرفت و رشد فکری آدمی نیازهای جدید احساس گردید و برای تامین آن راه های مختلفی پدید آمد و این تحولات در ابعادهای اجتماعی و اقتصادی در سرتا سرجهان به وقوع پیوست و دستخوش تغییرات شدند و آرام و آرام مشاغل قدیمی به تدریج حذف شدند .

در نتیجه واژگان مربوط به ابزار و وسایل و نوع معاملات و معادلات و اصطلاحات مربوط به آن ها کمرنگ شدند و به مرور جای خود را به ابزار جدید و اصطلاحات دادند .

سناری کوتر بغبغو منه با یه (کبوتر سناری بغبغو نمی گوید) سنار واحد پول قدیم بوده است .

عموزاده افزود: با وسایل ارتباطی ماهواره ای ، با رسانه های جمعی معمولی رواج مد ، فیلم و عکس و کسب منفعت فوری ،در مسائل و موارد ارزشی و در برخورد با پدر و مادر و خانواده و درباورها و اعتقادات مردم و …تبلیغات می شود.

تغییر ذائقه و الگوهای رفتاری و تنوع غذا و نوشابه و تنقلات نیز در این موضوع بی تاثیر نبوده اند . در پی نفوذ ،ترویج و تبلیغ فرهنگ بیگانه رفتارها و ذائقه های عده ای به سرعت و تعدادی به تدریج تغییر پیدا کرد به طوری که نسل جدید بسیاری از غذاها و نوشیدنی های سنتی را نمی شناسد و شیوه تهیه و یا آداب و رسوم آن را نمی داند و در نتیجه خیلی از واژگان ، اصطلاحات و ضرب المثل ها در این رابطه حذف شدند .

دوغ و شربت ،چای دورنگ و دیشلمه و دیزی (آبگوشت) ،فرنی ،حلیم ،سیرابی ،جغر بغور ،شیربرنج و حلوا که شوربختانه این اصطلاحات جای خود را به مرور به کافی شاپ ،تریا،دی کافه با غذاهایی همچون همبرگر، پیتزا ،چیپس و لازانیا که با دیدن فیلم و سی دی همراه می باشد ، داده است .

کمبودهای کانون های فرهنگی کارآمد و کافی نبودن برنامه حمایتی برای کانون های موجود نقش اساسی در از بین رفتن این فرهنگ اصیل داشته است .

عموزاده در ادامه گفت سمنانی ها در زمره باسوادترین اهالی ایران زمین هستند و به نسبت جمعیت بیشترین هنرمند و شاعر و عارف را داشته و دارند .

زبان سمنانی عمدتا گفتاری است تا نوشتاری به همین سبب آثار مکتوب سمنانی بسیار کم است .

متاسفانه کم کاری های زیادی در ساخت و تهیه فیلم و برنامه های رادیویی و تلویزیونی با زبان سمنانی شده است .

این کارشناس فرهنگ عامه سمنان مهاجر پذیری را از مهمترین دلایل کمرنگ شدن زبان سمنانی در خانواده ها دانست و افزود این مهاجران غالبا به زبان فارسی و یا زبان مادری خود در خانه صحبت می کنند و ازدواج این مهاجران در این شهر باعث می شود تولد فرزندانی با زمینه یادگیری گویش سمنانی به حداقل برسد .

کمبود تبلیغ و تشویق و حمایت برای ایجاد انگیزه در کاربرد گویش سمنانی و کمبود برگزاری جلسات ،گردهمایی های فرهنگی و ادبی ،عدم پذیرایی مراجعین و مدعوین با غذاهای محلی که خود می تواند در انتقال و استعمال واژه های سمنانی موثر باشد.

یکی دیگر از دلایل مهم در این موضوع کاهش و حذف بسیاری از واژگان و اصطلاحات در غذاها ،پوشاک ،ساخت و ساز و تفریح است. مانند داروغه و عسس ،چهار سوق و شبگرد ،چاووش ،حلب ساز ،پیه سوز چراغ نفتی ،چلش و دوشاب گیری ،چرخوگری و روئن چلا و عصاری ،استاله بن ،استاله خوس ،دوئی (گیاهی که در وسط استخر می روئید )دلاک وحجامت ،نمدمال ،خوله کاردی ،کرسین دواجه ،آرده نلیچه ،آرده سفره ،اوزاره توره ،خشگه گوجه و…

عموزاده به عنوان کلام آخر گفت امیدوارم همشهریان عزیز و گرامی گویش سمنانی را قدر بدانند و مانند آب و نان برای بقای این زبان که میراث گرانبهای نیاکان می می باشد با عزت خود محترم و مفید بدانند و از اداره میراث فرهنگی استان و شهرستان و آموزش و پرورش به خصوص استادان دانشگاه ها می خواهیم همت گماشته و با سعی و تلاش نگذارند گویش زبان سمنانی کمرنگ شود .

در این گزارش سعی شده است تا با استفاده از تجربیات کسانی که در حفظ زبان و فرهنگ غنی سمنانی از جان مایه گذاشته اند استفاده شود هر چند این عزیزانی که در این گزارش ما را همراهی کردند صحبت هایی زیادی برای گفتن داشته اند و بی شک نقش رسانه ها در زنده نگه داشتن فرهنگ یک شهر را نباید نادیده گرفت و هدف از این گزارش ادای وظیفه و همراهی با تمام کسانی بوده است که دغدغه ای جز پایداری و سربلندی وطن ندارند .

payamgooyesemnan